SOSYAL PSİKOLOJİ I

Hayvanlar ve insanda görülen bu yardım etme, gerektiğinde -başkalarının hayatta kalması içinkendini tehlikeye atma davranışı; evrimsel psikolojiyle ilgilenenler tarafından, bir kuşaktan diğerine aktarılan genetik bir özellik olduğunu ileri sürmüşlerdir. Özgeci davranış sahibi canlılar genlerini paylaştığı soyuna yardımcı olmakta, kendi genlerinin kalıtımla aktarılmasını sağlamaktadır. Bu bakışa göre özgecilik DNA’nın kalıtımla aktarılması şeklindeki bencil biyolojik amaca hizmet etmektedir.

Toplumsal norm: Bir gruba mensup üyelerin nasıl düşünmesi ve davranması gerektiğine ilişkin kural ve beklentilerdir.

Kültürel Yaklaşım: Özgeci davranışı doğuştan getirilen genlerle açıklayanlara karşı çıkanlar; özgeci davranışın temelinde daha çok toplumsal değerlerin olduğunu ileri sürmektedirler. Bu görüş; evrimsel yaklaşımın, sadece anne babaların çocuklarını bakıp büyütmesiyle sınırlı bir yardım etme davranışını açıklayabileceğini kabul etmektedir. Ancak evrimsel yaklaşım, hiç tanımadığımız birinin ihtiyacı olduğunda ona yaptığımız yardımı açıklayamamaktadır.

Yardım etme kararının verilmesi süreci, aşağıda kısaca açıklanan dört basamakta
tamamlanır.

İnsanların hem kendilerinin, hem de başkalarının davranışlarını açıklayan yükleme kuramı da özgeci davranışı açıklamada kullanılabilir. Bu kurama göre insanın başına gelenler onun denetimi dışındaysa, ona yardım etme olasılığı artmaktadır. Birey kendi ihmali, tembelliği vb. nedenlerle mağdur duruma düşmüşse, ona kızgınlık duyulmakta, yardımda isteksiz davranılmaktadır. “Kendi düşen ağlamaz” özdeyişi bu tutumu özetlemektedir.

Üçüncü basamak: Yapılacak yardımın getiri ve
götürüsünün ne olacağını düşünmektir. “Atılan
taş ürkütülen kurbağaya değer mi?” Değer olduğuna
karar verildiğinde yardım edilecek, değmez diye
düşünüldüğünde ise vazgeçecektir. Bazı durumlarda
yardım etmenin hemen hiçbir bedeli yoktur.
Ama kimi durumlarda fazlaca enerji ve zaman
gerektirebilir. Götürünün yani ödenecek bedelin
miktarı arttıkça yardım olasılığı düşmektedir. Buna
karşılık yapılacak yardımın getirisi fazla olduğunda,
yardımcı olma olasılığı da artmaktadır.

Yardım gerektiren bir durumda; çevrede başkalarının olması yardım etme davranışın azaltmaktadır. Grup içerisinde lider konumunda olanın, kurbana yardım etmeye daha eğilimli olduğu saptanmıştır. Çevredeki insanların bir duruma tepkisiz kalması yardım gerektirecek bir durumun olmadığı şeklinde algılanabilir. Yardım yapılması gereken durumla ilgili çevresel koşullar, yardım davranışını etkileyebilmektedir. Ayrıca zaman baskısının yardım etme davranışı üzerindeki etkisi oldukça güçlüdür. İnsanlar geç kalmamak, bir yerlere yetişmek gibi zaman baskısı altında olduklarında yardım etme davranışı azalmaktadır.

Toplumsal sorumluluk: Bu kural, yaşamak için bize muhtaç olanlara yardım etmemizi söyler. Bununla ilgili pek çok örnek verilebilir. Sözgelimi ebeveynler, çocuklarının fiziksel ve ruhsal bakımdan sağlıklı bir şekilde yetişmelerinden sorumludurlar. Yine öğretmenlerin, öğrencilerinin öğrenmesi ve istendik davranışlar geliştirmesine yardımcı olmaları beklenir. Aynı şekilde çalıştırıcıların
sporcularına, sporcuların birbirlerine yardım etmesi beklenir. Hemen her dinde insanların ihtiyacı olanlara yardımcı olmaları emredilmektedir. Pek çok yasa ve yönetmelik, toplumsal sorumluluk maddeleri içermektedir.

Zor durumdaki bireye çevrede yardım edebilecek başka kimse yoksa; yardım etme sorumluluğu bütünüyle ona ait olacak, dahası yardım yapmazsa suçlanacaktır.

Araştırmalar, başkalarının olması durumunda yardım etme davranışının azaldığını ortaya koymuştur. Bu durum için getirilen açıklamalardan birisi, yardım gerektiren ortamda başkalarının da olmasının “sorumluluk dağılması” na neden olduğudur.

Özgecilik (altruism) kelimesi, “başkası için”
anlamına gelen Latince kökenli bir kavramdır.

Evrimsel yaklaşımdan yola çıkarak şu kestirimlerde bulunulabilir.
• Hayvanlar genetik olarak öncelikle kendilerine en yakın olanlara yardım etmelidirler. Sözgelimi kendi aile üyelerine yardımcı
olma eğilimi, akrabalar ya da yabancılardan
daha yüksek olmalıdır.
• Ebeveynler sağlıklı yavrularına, yaşama şansı düşük olanlardan daha özgeci davranmalıdırlar.
• Anneler yavrularına, genellikle babalardan daha çok yardımcı olmalıdırlar. Çünkü dişilerle kıyaslandığında, erkekler daha
çok yavrunun babası olabilme gizilgücüne
sahiptirler. Erkeğin pek çok dişiyi dölleyebilme gücüne karşılık; dişilerin yaşamları
boyunca genlerini aktaracağı yavru sayısı
doğurduklarıyla sınırlıdır. O nedenle dişi
doğurduğu yavrusunun hayatta kalması
için onlara yardım etmek durumundadır.

Özgeci davranış
Herhangi bir ödül beklentisi olmadan, birisine isteyerek yardım etmedir.

Gruplar halinde yaşayan diğer türlerde özgeci davranışlar göstermektedir. Kuşlar, köpekler,
yunuslar ve şempanzelerden; karınca, bal ve eşek
arılarına kadar birçok canlı özgeci davranışlarda
bulunmaktadırlar. Bu davranışlar ebeveyn bakımı,
karşılıklı savunma, yardıma koşma, birlikte avlanma ve yiyecek toplama gibi konularda olmaktadır.
Doğal yaşamı gösteren belgesel yapımlarda özgeci
davranışın pek çok ilginç örneğini görmek mümkündür.
Çeşitli araştırmalar insanların ihtiyacı olan yabancılara yardım etmede istekli olduklarını göstermiştir. Ancak biz, bildik-tanıdık insanlara yardım
etme konusunda daha istekliyizdir.

Taylor, Peplau ve Sears’ın (2007), Shotland
ve Huston’dan aktardığına göre(1979), bir olayın
yardım gerektirip gerektirmediğine karar verirken
beş göstergenin varlığına bakılmaktadır.
• Olayın aniden ve beklenmedik olması.
• Kurbana zarar verecek açık bir tehdit durumunun olması.
• Müdahale edilmediği takdirde kurbanın
göreceği zararın daha da artacak olması.
• Kurbanın çaresizliği ve yardıma ihtiyacının
belirgin olması.
• Sonuç verecek bir müdahalenin mümkün
olması.

Yardım etme kararının verilmesi süreci, aşağıda kısaca açıklanan dört basamakta
tamamlanır:

Birinci basamak: Özgeci davranışta bulunmak
için; öncelikle yardım etmeyi gerektiren bir sorunun algılanması gerekir.

İkinci basamak: Yardım gerekir kararından
sonraki adım, “kişisel sorumluluk almadır”.

Üçüncü basamak: Yapılacak yardımın getiri ve
götürüsünün ne olacağını düşünmektir. “Atılan
taş ürkütülen kurbağaya değer mi?”

Dördüncü basamak: Yardım etme kararı sürecinin son basamağı, “yardımın biçimine karar
verme ve harekete geçmedir”.

Araştırmalar, başkalarının olması durumunda yardım etme davranışının azaldığını ortaya koymuştur. Bu durum için getirilen açıklamalardan
birisi, yardım gerektiren ortamda başkalarının da olmasının “sorumluluk dağılması” na neden olduğudur.

Zaman baskısının yardım etme davranışı üzerindeki etkisi son derece güçlüdür. İnsanlar geç kalmamak, bir toplantıya, bir randevuya yetişmek gibi
zaman baskısı altında olduklarında yardım etme
davranışı azalmaktadır.

Olumlu duygu durumu ile yardım etme arasındaki ilişkinin varlığı araştırmalarla kesin olarak
kanıtlanmıştır. Ancak bunun temelinde yatanın
ne olduğuna ilişkin çalışmalar devam etmektedir
(Taylor, Peplau ve Sears, 2007). Bu konuda ileri
sürülen iddialar vardır.

Buna göre, bir kişinin yardım etmesini sağlamanın
bir yolunun, o kişiye yardım etmek olduğu, yani
bir iyiliğe iyilik ile karşılık verme isteğinin oldukça güçlü ve evrensel bir eğilim olduğu söylenebilir
(Freedman ve ark. 1993, Gormley 1996).