SOSYAL PSİKOLOJİ I

Deneysel araştırmalarda da kanıtları bulunan durumları betimleyebilmek için sosyal biliş perspektifinden başka bir metaphor geliştirdi. Güdülenmiş taktisyen.

Güdülenmiş Taktisyen: Kişisel hedeflere ve durumun gerekliliklerine göre esnek ve stratejik bir biçimde uygulanabilecek çeşitli bilgi-işleme stratejilerine sahip olan kişiye ilişkin metafordur.

Zihinsel temsil kavramı sosyal biliş modellerinin temel ilkesini ifade eder. Belirli bir uyarıcıyı nasıl kategorileştirdiğimiz, bilişsel olarak nasıl temsil ettiğimiz nihayetinde tutumlarımızı, atıflarımızı ve nesneye yönelik davranışlarımızı şekillendirir.

Zihinsel Temsil: Bir gerçek nesneye (kişi, kavram ya da nesne gibi) işaret eden ya da onu temsil eden zihinsel nesderi (düşünce, inanç, tutum gibi).

Rol şemaları insanların spesifik rol konumlarına ilişkin sahip oldukları bilgi yapılarıdır. Bu bilgi yapıları rol konumlarına ait normlar ve beklenen davranışları içerir. Rol şemaları hem edinilmiş, hem de verili roller için geçerlidir. Edinilmiş roller çaba ve eğitimle kazanılır. Doktorluk, öğretmenlik gibi mesleki roller buna örnek verilebilir.

Sosyal biliş araştırmacıları bilinçdışı işlemleri otomatiklik terimi çerçevesinde kullanır. Eğer bir bilişsel sürecin ya da bilişsel etkinin otomatik olduğu Kabul edilecekse, bu süreç ya da etkinin birçok kriteri karşılaması gerekir.

Otomatiklik: Bilgiye erişimin ya da bilgiyi kategorileştirmenin bilinçli farkındalık ve control dışında gerçekleşmesidir.

İnsanların sadece başkalarına değil, kendilerine ait de şemaları vacrdır. Biraz daha ayrıntılı tanımlaması şöyledir: “Bireyin sosyal deneyimlerinde içerilen benlikle ilgili bilgiyi işlemeyi organize eden ve buna rehberlik eden ve geçmiş deneyimlerden çıkarılan benlik hakkındaki bilişsel genellemelerdir”.

Kategorilerin/şemaların bir başka özelliği bilgiyi işlerken kısayollara (kestirme yol) başvurmasıdır. Belirli bir uyarıcının (kişi, olay, nesne vb.) ne dereceye kadar bir kategorinin örneği ya da temsilcisi olduğuna karar vermek için sınırlı bir bilgiye sahipseniz temsil kısayolu kullanılır.

Yaşamın düzenli ve tahmin edilebilir olması için insanlar olayların nedenlerini açıklamak isterler, bu yüzden olaylara nedensel yüklemeler (atıf) yaparlar.

Yükleme: İnsanların davranışların ya da olayların nedenleri hakkında çıkarsamalar yapma sürecidir.

Davranışın olumlu sonuçları için içsel, davranışın olumsuz sonuçları için dışsal yükleme yapma eğilimidir. Kendini kayıran yanlılığın üzerinde en çok anlaşmaya varılan açıklaması, bu yanlılığın kişinin benlik-saygısını korumasına ve benlik-saygısını yükseltmesine imkan vermesidir.

Sosyal psikolojide 1970’lerden itibaren “sosyal biliş” terimi kullanılmaya başlandı. Bu, sosyal psikolojide, özellikle de Kuzey Amerikan sosyal psikolojisinde hâlâ egemen olan bilimsel yaklaşımdır. Sosyal bilişteki araştırma ve teorileştirmeler daha önceki kişi algısı, yükleme (davranışın nedenlerine atıf yapma) ve tutum çalışmalarının bilişsel olarak ele alınmasıyla ortaya çıkmıştır.

Doğru cevap D'dir.

Sosyal bilişi bütünlüklü bir yaklaşım olarak tanımlamaya olanak veren çeşitli ilkeler mevcuttur. Bu ilkelerden en temel olanları deneysellik, metaforik modeller, algısal-bilişselcilik, zihinsel temsiller ve bilinçdışı işlemlerdir.

Doğru cevap E'dir.

Bilgi-İşleme Modeli: İnsanları bilginin alıcısı ve işleyicisi olarak temsil eden bir modeldir. Bu modelde sosyal deneyim ve eylem, yeni bilginin algılanma ve var olan bilgiye asimile edilme biçiminin bir sonucu olarak görülür.

Naif Bilimci: Dünya hakkında hipotezler kurarak ve onları test ederek içinde bulunduğu sosyal çevreye aktif biçimde anlam vermeye çalışan kişiye ilişkin bir metafordur.

Bilişsel Cimri: Bilişsel kaynakları her zaman kesin olamayan ama etkili olan bilişsel kısa yollar kullanarak muhafaza eden kişiye ilişkin metafordur.

Algısal-Bilişselcilik: Sosyal deneyim ve sosyal eylemin temeli olarak sosyal bilginin algılanma, kodlama, depolama ve geri getirme (hatırlama) biçimlerine vurgu yapan sosyal biliş çerçevesidir.

Güdülenmiş Taktisyen: Kişisel hedeflere ve durumun gerekliliklerine göre esnek ve stratejik bir biçimde uygulanabilecek çeşitli bilgi-işleme stratejilerine sahip olan kişiye ilişkin metafordur.

Şema: Nesne ve olay kategorileri hakkındaki genel bilgiyi temsil eden kurallar ya da özellikler setidir.Şemalar sadece sosyal dünyaya ilişkin bilgiyi temsil etmekle kalmaz, bu dünyaya ilişkin genel beklentileri de temsil eder. Şemalar, deneyim ve sosyalleşme yoluyla öğrenilen genel beklenti formunu alır. Böylece bize sosyal dünyayı tahmin etme ve kontrol etme hissini verir. Çevremizdeki insanlar ve olaylar hakkında önsel bir bilgi ve beklentimiz olmadan günlük yaşamda fonksiyonel olmamız çok zor olurdu. Tam da bu nedenle şemalar iyilik hâlimiz için gerekli ve işlevsel olarak teorileştirilmiştir. 

Doğru cevap D'dir.

Şema kavramı görgül olarak dört içerik alanına uygulanmıştır: kişi şemaları, benlik şemaları, rol şemaları ve olay şemaları. İçerikleri farklı da olsa tüm şemaların benzer işlevleri vardır. Hepsi yeni bilginin kodlanmasını (alıp yorumlamayı), bellekteki eski bilgiye ve hatırlanmayan bilgiye ilişkin çıkarımları etkiler.Kendi hakkımızdaki bilişsel yapılar ise Benlik şemalarıdır. 

Doğru cevap B'dir.

Şematik ya da kategorik düşünmenin en temel işlevi deneyimi organize etmesidir. Bunun nasıl gerçekleştiğine ilişkin şöyle bir hipotetik süreç ileri sürülmüştür: Yeni gelen uyarıcı bir kategori ile eşleştirilerek, kategorinin ögeleri ile yeni gelen bilgi karşılaştırılır. Eğer bilgi kategori ile iyi eşleşirse kategorinin özellikleri bilgiye (uyarıcıya) dayatılır. Böylece o kategori sayesinde yeni gelen uyarıcının anlamı, organizasyonu ve içsel temsili için gerekli olan bağlam yaratılmış olur. Böyle bir süreçten dolayı bilgi işlemenin büyük bir kısmının veriye değil, teoriye dayalı olduğu iddia edilmektedir. Yani yeni durumları ve yeni karşılaşmaları anlamlandırmada sosyal dünya hakkındaki önceki beklentilerimize, önyargılarımıza ve bilgimize dayanmaktayız. Teoriye dayalı ya da şematik bilgi işlemenin doğasına ilişkin bir özellik, bunun sıklıkla yanlı yargılara yol açıyor olmasıdır. Varolan bilişsel yapılar (şemalar ya da kategoriler) gelen sosyal bilgideki eksik veriyi tamamlayabilir. Yeni gelen bilginin eksik olması belirsiz bir duruma işaret eder. Böyle belirsiz durumlarda uyarıcıdaki (bilgideki) eksikliği tamamlamak için ya şema/kategori uygun bilgiyi araştırmaya yönlendirilir ya da eksik bilgi “en iyi tahmin”le doldurulur.

Doğru cevap D'dir.

Şema edinimi ve gelişimi bir süreç meselesidir. Bu süreç şöyle özetlenebilir: • Bir kişi ya da olayla ilgili deneyimin artması ona ilişkin şemanın gittikçe daha çok karmaşıklamasına ve zenginleşmesine yol açar.

• Şemanın kullanımı arttıkça bileşenleri arasındaki bağlantılar da güçlenir. Herhangi bir parçanın tetiklenmesi tüm yapının harekete geçirilmesine neden olur.

• Daha çok örnekle karşılaştıkça, şemalar sadece daha karmaşıklaşmakla kalmaz, daha soyut hâle de gelirler.

• Şemalar geliştikçe, yani daha zengin ve karmaşık hâle geldikçe daha fazla boyut ve detay içerirler. Bu yüzden istisnalar ve çelişkiler de içeriğe eklemlenebilir. Bu ise şemaların daha esnek olması anlamına gelir.

• Özet olarak şemalar deneyimle geliştikçe daha kesin ve sosyal gerçekliğin karmaşıklığını daha fazla yansıtır hâle gelirler.

Doğru cevap C'dir.

Zihinsel Temsil: Bir gerçek nesneye (kişi, kavram ya da nesne gibi) işaret eden ya da onu temsil eden bir zihinsel nesnedir (düşünce, inanç, tutum gibi). Ayrıca nesnelerin zihinde depolanma ve etki etme biçimleridir.

Kontrollü Süreç: Bilginin kasıtlı, bilinçli ve stratejik bir biçimde işlenmesidir.

Senaryo: Belirli sosyal durumlarla ilişkili olaylara ve eylemlere ait şemalardır.

Sosyal Kategorileştirme: Ortak özelliklerine dayanarak insanları gruplar halinde sınıflandırmaktır.

Yükleme: İnsanların davranışların ya da olayların nedenleri hakkında çıkarsamalar yapma sürecidir.

Doğru cevap C'dir.

Heider olayları neden ve sonuç şeklinde ilişkilendirmede benzerlik ve yakınlık kriterlerinin önemli olduğunu ileri sürmektedir. Birbirine yakın ve benzer olan olay ya da durumların nedensel birim olarak algılanma olasılığı fazladır. Heider bir olayın ya da davranışın nedenini temel olarak iki grup faktörden birine yükleneceğini öngörmüştür: içsel faktörler ve dışsal faktörler. İçsel faktörler davranışı yapan kişinin kişilik özellikleri, tutumu ve çabasını içerir. Dışsal faktörler ise kişi ile ilgili faktörlerin dışında kalan, bağlama ilişkin faktörlerdir.

Doğru cevap B'dir.

Kelley’e göre insanlar nedensel yükleme yaparken üç tür bilgi kullanırlar: tutarlılık bilgisi, yaygınlık bilgisi ve benzerlik bilgisi. Bu bilgilerin farklı kombinasyonlarına göre aktörün davranışına içsel mi yoksa dışsal mı yükleme yapılacağı belirlenir. Yükleme sürecinin hiç de duygulardan ve kişinin kendi çıkarlarını gözetmesinden uzak bir süreç olmadığı iddia edilmiş ve bu yüzden yükleme sürecinde yapılan yanlılıklar üzerinde araştırmalar yapılmıştır. Üç temel yükleme yanlılığı bulunmuştur: temel yükleme hatası, aktörgözlemci etkisi ve kendini kayıran yanlılık. Temel yükleme hatası kişinin dışsal faktörleri göz ardı ederek içsel faktörlere yükleme yapma eğilimini ifade eder. Aktör-gözlemci etkisi, kişinin diğerlerinin davranışları için içsel, kendi davranışları için dışsal yükleme yapma eğilimidir. Kişiyi kayıran yanlılık ise başarının kişisel faktörlere, başarısızlığın dışsal faktörlere yüklenmesidir.

Sosyal biliş, sosyal dünya hakkındaki bilgiyi yorumlama, analiz etme, hatırlama ve kullanma biçimidir. Sosyal dünyaya ilişkin bilgiyi işleme biçimlerini ifade etmektedir.  Bu yaklaşım ister sosyal olsun ister olmasın tüm insan tepkilerini anlamanın temelindeki bilişsel temsil ve süreçlere uygun olan kavramsal inşalara dayanmaktadır. Bilişsel psikolojideki bilgi-işleme yaklaşımından doğmuştur. Sosyal biliş, özerk bir teori değil, yöntem ve kavramlarını bilişsel psikolojiden alan bir yaklaşım ya da bir perspektiftir. Doğru cevap C'dir.

Sosyal bilişi bütünlüklü bir yaklaşım olarak tanımlamaya olanak veren çeşitli ilkeler mevcuttur. Bu ilkelerden en temel olanları deneysellik, metaforik modeller, algısal-bilişselcilik, zihinsel temsiller ve bilinçdışı işlemlerdir. Doğru cevap E'dir.