SOSYAL PSİKOLOJİ I - Deneme Sınavı - 7

Milgram deneylerinde itaat koşullarını etkileyen 4 faktör şu şekildedir;

Normatif sosyal etki bir kişinin bir kişi ya da bir gruba ödül almak ya da cezadan kaçınmak için konformite ya da itaat gösterdiğinde gerçekleşen bir etki türüdür. Asch’ın deneyi açıkça normatif etki üretmiştir. Çünkü hatırlayacağınız gibi gerçek denekler grup tarafından dışlanmamak ve alay edilmemek için çoğunluğa konformite yoluyla uyma
göstermişlerdir. Normatif etki sonucu ortaya çıkan davranışlar konformite gösterilen grup ve itaat edilen otorite figürü fiziksel olarak aynı ortamdayken gösterilir. Grup ya da otorite figürü orada olmadığında bu davranışlar ortadan kalkar. Çünkü bu uyma davranışları sadece ödül ve ceza verebilecek grup ya da otorite olduğu için gerçekleştirilir.

Konformiteyi etkileyen faktörler durumsal ve kişisel faktörler olarak ikiye ayrılabilir. Durumsal
faktörler grubun büyüklüğü ve grupta söz birliğinin etkisidir. Ayrıca kültürler arası farklılıklar ve toplumsal cinsiyet farklılıkları da buna dâhil edilebilir. Kişisel faktörler içinde benlik-farkındalığı, benlik sunumu ve kişisel kontrol ihtiyacı sayılabilir.

İtaat tanımı gereği hiyerarşik bir ilişkiyi, yani asimetrik bir güç ilişkisini zorunlu kılar.

Milgram’ın itaat deneyi için yerel gazetede cezanın öğrenme üzerindeki etkisinin araştırılacağı bir deneyde yer almak üzere gönüllüler arandığı ilanı verilmiş ve bu ilan için başvuran adaylardan çeşitli mesleklerden (işçi, işadamı vb.) 20 ile 50 yaş arasında 40 kişi denek olarak seçilmiştir.

Moscovici, azınlığın çoğunluğu etkilemesinin belki kolay değil ama mümkün olduğunu ileri sürmektedir.nBunu gerçekleştirebilmesi için azınlığın belirli bir davranış tarzına sahip olması gerekir.
Moskociye göre, eğer azınlık çoğunluğu etkilemek istiyorsa tutarlı davranmalıdır. Tutarlılık hem zaman içinde hem de grup üyeleri arasındaki tutarlılık olarak anlaşılmalıdır. Zaman içinde tutarlılıktan azınlık grubunun aynı şeyleri sürekli tekrarlaması değil, çoğunluk üzerinde tutarlılık algısı yaratması kastedilmektedir. Grup üyeleri arasındaki tutarlılık ise grubun söz birliği içinde olmasıdır. Azınlığın davranış tarzını oluşturan ikinci özellik özerkliktir. Azınlık grubu belli ilkelere göre hareket ettikleri, kişisel çıkar ya da başka gizli kapaklı güdüleri olmadığı izlenimi verirlerse çoğunluk üzerinde etkili olabilirler. Üçüncü bir davranış özelliği ise katılık/ esneklik ekseninde betimlenebilir. Azınlık grubu çoğunluk grubuyla tüm müzakere yollarını kapatmışsa ve bu konuda çok katı ise çoğunluk tarafından dogmatik görünür ve reddedilir. Diğer taraftan çok esnek olursa bu kez tutarsızlıkla suçlanabilir ve aşırı esneklikten dolayı çoğunlukla arasındaki farkı ortaya koyamaz. Bu nedenle azınlık grubu katılık/esneklik ekseninde dengeyi tutturmak zorundadır.

Moscovici, Amerikan sosyal psikolojisini sadece çoğunluk etkisini çalıştığı, azınlık etkisini göz ardı ettiği için eleştirmiştir ve bunu uyma yanlılığı olarak ifade etmiştir. Çoğunluk etkisi var olan düzenin nasıl devam ettiğini açıklarken azınlık etkisi sosyal değişmeyi açıklar. Moscovici yeniliğin azınlık gruplardan çıktığını ve topluma yayıldığını ileri sürmüştür. Moscovici’ye göre azınlık kendi yaşamları üzerinde karar sahibi olmayan gruptur. Mavi-yeşil deneyleri ile azınlık etkisinin mümkün olabildiği gösterilmiştir.

Normlar toplumsal yaşamda neyin kabul edilip edilmediğine neyin onaylanıp onaylanmadığına ilişkin sınırlar çizen tutum ve davranış standartlarıdır.

Üçüncü çalışma iki aşamadan oluşmuştur. İlk aşamasında ikinci çalışmadaki denek çiftleri tekrar bir araya gelmiş ve yine ışığın hareketine ilişkin tahmini yargılarını vermişlerdir. Ve aynen ikinci çalışmada olduğu gibi deneklerin yargıları birbirine yaklaşmıştır. Ancak çalışma burada bitmemiş, birkaç gün sonra denekler tekrar laboratuvara gelerek, bu kez denek ikilileri karıştırılarak, yani herkes yeni bir partnerle ışığın hareketine ilişkin soruyu cevaplamışlardır. Eğer denekler ilk 2. Çalışmada ve 3. Çalışmanın ilk aşamasından bir norm öğrenmişlerse bu normu bu ikinci aşamada kullanacaklardır. Bu ikinci aşamada yeni eşleştirilen denekler, daha önce oluşturdukları farklı yargılarla deneye geldikleri için yargılarda anlaşmazlık yaşanacaktır. Bu durumda ilk aşamadaki sonuçlardan bilgisel sosyal etkinin sorumlu olduğu güvenle ileri sürülebilir. Oysa tam tersine eğer bu ikinci aşamada yeni eşleştirilen deneklerin tahminleri birbirine yaklaşırsa, bu durumda ilk aşamadan deneklerin partnerlerinden çok farklı tahmin yaparak bir risk almak istemedikleri sonucu çıkarılabilir. 3. Çalışmanın ikinci aşamasının sonuçları bilgisel sosyal etki yorumunu desteklemiştir. Birinci aşamanın tersine ikinci aşamada ışığın hareketine ilişkin tahmini yargılar birbirine yaklaşmamış, elde edilen cevap örüntüsü ikinci aşamadan farklılaşmıştır.

Konformiteyi etkileyen faktörler durumsal ve kişisel faktörler olarak ikiye ayrılabilir. Durumsal faktörler grubun büyüklüğü ve grupta söz birliğinin etkisidir. Ayrıca kültürler arası farklılıklar ve toplumsal cinsiyet farklılıkları da buna dâhil edilebilir. Kişisel faktörler içinde benlik-farkındalığı, benlik sunumu ve kişisel kontrol ihtiyacı sayılabilir.

Uzun yıllar kadınların sosyal etkiye erkeklerden daha fazla açık olduğu kabul edilmiştir. Sosyal etkiye ilişkin erken literatür bu tür genellemelerle doludur. Ancak toplumsal cinsiyetle ilgili bu genellemeye yakından bakıldığında aslında bu deneysel çalışmaların erkeklerin lehine olacak bir şekilde düzenlendiği açığa çıkmıştır. Deneylerde katılımcılara erkeklerin kadınlardan üstün olduğu düşünülen görevler verilmiş ve doğal olarak kadınlar erkeklere uyma göstermiştir. Peki cinsiyetle ilişkisiz ya da kadınların daha iyi olduğu bir deneysel görevde nasıl bir sonuç alınırdı? Yine toplumsal cinsiyet farklılığı ortaya çıkar mıydı? Brewer ve Crano (1994) toplumsal cinsiyetle ilişkisiz bir deneysel görev söz konusu olduğunda toplumsal cinsiyet farkının ortadan kalktığını, kadınların iyi olduğu bir deneysel görevde ise erkeklerin konformite oranının kadınlardan fazla olduğunu belirtmektedir.

Deneyde öğretmen denek aynı anda birden çok işle uğraştığı ve azalmayan bir tempoyla bunları yaptığı için durup ne yapıyor olduğunu düşünme olanağı yoktu. Milgram, deneye bir dinlenme arası verseydi belki de büyük çoğunluğu yaptıklarının üstüne düşünme fırsatı bulacaklar ve uyma gösterecekleri normu değiştireceklerdi. Bütün bu açıklamalar bir yana, bu deneylerdeki itaat oranının yüksekliğini açıklayan en rahatsız edici faktör Milgram’ın “kişisel sorumluluğun yitirilmesi” olarak ifade ettiği faktördür. Milgram deneylerinde katılımcılara deneyden istedikleri zaman ayrılmakta özgür oldukları açıkça söylenmemiştir. Milgram deneylerinde öğretmen denekler deneye gönüllü olarak katılmışlardır ama deneyin gerçek amacı gizlenmiş olduğu için bu amaca ilişkin rızaları alınmamıştır. Her bir deneysel koşulda farklı bir değişkeni test eden toplam 18 deney gerçekleştirmiştir. Bu deneylerin biri hariç hepsinde denekler aynıdır. O tek deneyde de erkek denekler yerine kadın denekler deneye katılmıştır. Milgram deneylerinde katılımcılara deneyden istedikleri zaman ayrılmakta özgür oldukları açıkça söylenmemiştir.

İtaat oranının üzerinde en dramatik etki yaratan faktör grup baskısıdır. Milgram bu faktörün etkisini öğretmen denek sayısını üçe çıkararak test etmiştir. Bu deneylerdeki üç öğretmenin ikisi ne yapacakları deneyden önce belirlenen sahte denek ve biri gerçek denektir. Üç öğretmen denek, bir öğretmen deneğin yaptığı işleri bölüşerek yapmıştır. Biri kelime listesini okumakla, diğeri öğrencinin verdiği cevapların doğru olup olmadığını ona söylemekle görevlidir. Gerçek denek ise orijinal deneyde olduğu gibi elektrik şoku vermek için düğmeye basmakla görevliydi. Üç öğretmenle yapılan deneylerin bir koşulunda diğer iki öğretmen (sahte denekler) deneycinin talimatlarını harfiyen yerine getirmişler ve öğrenci denek için hiçbir sempati belirtisi göstermemişlerdir. Bu koşulda itaat oranı % 72’ye çıkmıştır.

Bilgisel sosyal etki bir kişinin gruba bilgi edinmek için uyma gösterdiğinde gerçekleşir. Eğer içinde olduğumuz durumu ya da gerçekliği tanımlayamıyorsak başkaları bizim için bilgi kaynağı hâline gelirler. İçinde bulunduğumuz durumun belirsizliğini azaltmak ya da ortadan kaldırmak için ya başkalarına direkt olarak ne düşündüklerini sorarız ya da onların ne yaptığını izleriz ve biz de doğru olduğunu varsayarak başkalarının yaptığı aynı davranışı yaparız. Böyle bir sosyal etki sürecinde güçsüz, kendine güvenemeyen veya iradesiz olduğumuz için değil, içinde bulunduğumuz belirsizliği ortadan kaldırmak için, başkalarını bilgi kaynağı olarak gördüğümüz için uyma gösteririz.

Bilgisel sosyal etki sonucu benimsenen davranışların süreklilik gösterdiği, yani uyma gösterilen grup orada olmadığında da sergilendiği vurgulanmalıdır.

Sayısal çokluğun güçlü olmak ya da sayısal azlığın güçsüz olmak anlamına geldiği sosyal bağlamlar olabilir ama azınlık ve çoğunluğu tanımlamada kullanılan asıl kriter güçtür. Moscovici’ye göre bir toplumsal grup kendi yaşamı hakkında karar veremiyorsa bu bir azınlık gruptur. Dolayısıyla sayısal olarak çoğunluk olduğu hâlde, kendi yaşamı hakkında karar verme gücü olmayan bir grup azınlık olarak görülebilir.

Kişinin belirli bir konuda olumlu ya da olumsuz zihinsel konumunu ifade eden modern tutum terimi 19. yüzyılın ortalarında ortaya çıkmıştır. Doğru cevap "D" şıkkıdır.

Tutumların bizim sosyal yaşamlarımızda merkezi bir yeri vardır diyebiliriz. İnsanlar genellikle kendi tutumlarına benzer tutumları olan insanlara yaklaşırlar ve onlardan hoşlanırlar ve beklenebileceği gibi kendisininkinden farklı tutumları olan insanlardan kaçınmaya çalışırlar ve onlardan hoşlanmazlar. Doğru cevap "E" şıkkıdır.

Sosyal psikolojide tutum ile ilgili sıklıkla kullanılan iki tanımdan biri de şudur: Bir tutum bazı kişi, nesne ya da konularda genel ve görece kalıcı olumlu ya da olumsuz hislerdir. Doğru cevap "B" şıkkıdır.

Tutumların nesnesi çok spesifik ve somut olabileceği gibi demokrasi, özgürlük, eşitlik gibi soyut da olabilir. Doğru cevap "D" şıkkıdır.

Tutumların bilişsel bileşeni belirli bir nesne ile ilişkilendirilen inanç ya da düşünceyi ifade eder. Doğru cevap "B" şıkkıdır.