Sosyal Dışlanma-Ayrımcılık

Sosyal dışlanma; sivil, siyasi, ekonomik ve sosyal vatandaşlık haklarından mahrum olma ve edilme durumudur.

İngiltere’de 1997 yılında kurulan Sosyal Dışlanma Birimi, sosyal dışlanmanın yapısal nedenlerini iki grupta toplamıştır. İlk grup ekonomik ve sosyal özelliğe sahip olup, üç farklı alt neden grubundan oluşmaktadır. Bunlar endüstriyel yeni yapılanma, aile yapısında değişim, toplumsal parçalanma ve değişimdir. İkincisi grup; hükümet politikalarının, çalışma yöntemlerinin ve koordinasyonun sağlıklı işlememesi sonucu ortaya çıkan başarısızlıktan kaynaklanmaktadır. Bunlarda mülkiyetin belirsiz yapısı, sosyal yardım ve sübvansiyonların fazlalığı, kamu politikalarının ters, kasıtlı olmayan beklenmeyen yönde oluşan etkileri, kurumlar arası eşgüdümün yetersiz olması, sektörler arası iş birliğinin sınırlı kalması, yetersiz veri toplama ve analiz, haklar ve sorumluluklar arasında bağlantının kesilmesi şeklindedir.

Sosyal dışlanma biçimleri; ekonomik dışlanma, mekansal dışlanma, kültürel dışlanma ve siyasi dışlanmadır.

Ekonomik dışlanmanın temelinde işsizlik veya düzenli bir gelire sahip olmama yatmaktadır.

Sosyal dışlanmanın AB düzeyinde önem kazanmasında sosyal dışlanmanın sosyal ve siyasi sorunlara yol açacağı düşüncesi önemli ölçüde etkili olmuştur.

Dışlanmış kişilerin yeniden toplumla bütünleştirilmesini sağlamak amacıyla işgücü piyasasına yönelik politikalar ile sosyal güvenlik sisteminin kapsam ve içerik olarak genişletilmesine yönelik politikalar uygulanmaktadır.

Ayrımcılık kavramını genel olarak tanımlamak gerekirse  “toplumsal yaşamda dil, din, ırk, etnik köken, cinsiyet, cinsel yönelim, engellilik ve yaş gibi nesnel olmayan faktörler temel alınarak birey veya gruplara yöneltilen ayrımcı davranış ve uygulamalar” olarak tanımlanabilir. Ayrımcılık ayrıca “birey veya grupların kendilerine ait farklı özelliklerinden dolayı toplumun diğer fertlerinden veya gruplarından farklı algılanmaları, toplumsal yaşam içinde siyasi, ekonomik ve sosyal faaliyetlerde dezavantajlı konuma itilmeleri, ikincilleştirilmeleri, ötekileştirilmeleri, güçsüzleştirilmeleri, değişime zorlanmaları, itibarsızlaştırılmaları, damgalanmaları ve hatta de-hümanize edilmelerine kadar varabilecek eşit olmayan adaletsiz davranışlar” şeklinde de belirtilebilir.

BM’ye ait Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi ise yine sözleşme konusu ile sınırlı olarak kadınlar hakkında ayrımcılık kavramını, “erkek ve kadının eşitlik temeline dayanarak, evlilik durumları ne olursa olsun, kadınların siyasal, ekonomik, sosyal, kültürel, kişisel alanlarda veya başka her alanda insan haklarından ve temel özgürlüklerden yararlanmasını veya bu hak ve özgürlüklerin tanınmasını ve kullanılmasını tehlikeye koyma veya kaldırma sonucu doğuran veya amacı taşıyan, cinsiyete dayalı her türlü ayırt etme, dışlama ve kısıtlama” şeklinde tanımlamaktadır.

Ortaya çıkış biçimine göre ayrımcılık türleri; doğrudan ayrımcılık, dolaylı ayrımcılık, dolayısıyla ayrımcılık, taciz, cinsel taciz, olumlu ayrımcılık, sistematik ayrımcılık, çoklu ayrımcılık ve ters yönlü ayrımcılıktır.

İş başvurusunda bulunan kişiyi cinsiyeti, yaşı, cinsel yönelimi, ten rengi veya dini inancı nedeniyle işe almamak; zencilerin veya Roman çocukların bir okula veya lokantaya girmelerine izin vermemek doğrudan ayrımcılığa örnek verilebilir.

Kadınların işte yükselmesine engel olmak amacıyla işin niteliği gerektirmese bile B sınıfı ehliyet koşulunun getirilmesi (Kurşun, 2006:64,66), kadınların coğrafi mobilitelerinin düşük olduğu bilinmesine rağmen işin 6. Ünite - Sosyal Dışlanma-Ayrımcılık 161 niteliği gerektirmese bile işe girişte uzun süreli seyahat edebilme koşulunun aranması dolaylı ayrımcılığa örnek olarak verilebilir.

Dolayısıyla ayrımcılık, bir kişinin kendisiyle bağlantılı bir başka kişinin nitelikleri nedeniyle ayrımcılığa uğramasıdır.

Cinsel taciz; taciz eden kişinin karşısındakine gücünü ve otoritesini kabul ettirmek istemesi veya cinsel isteklerini dışa vurmasından kaynaklanmaktadır.

Kota yöntemi en fazla uygulanan olumlu ayrımcılık yöntemidir.

Nedenlerine göre ayrımcılık türleri aşağıdaki gibi dört başlıkta sınıflanabilir: 

1. Irk, renk, soy, ulusal veya etnik Köken, din ve siyasal görüşe dayalı ayrımcılık
2. Cinsiyet ayrımcılığı
3. Engelli ayrımcılığı
4. Yaş ayrımcılığı

11 Eylül 2001 tarihinden sonra Müslümanların ABD ve Avrupa iş piyasasında çalışma yaşamının her aşamasında karşılaştıkları ayrımcılık etnik ve dini ayrımcılığa örnek verilebilir.

Çalışma yaşamında engelli ayrımcılığı dolaylı ve doğrudan ayrımcılık olarak iki şekilde ortaya çıkmaktadır. Doğrudan ayrımcılık ile engellinin engelli olmayan kişiden daha az ilgi görmesi; dolaylı ayrımcılık ile engelli kişilerin başa çıkamayacakları durumlarda ortaya çıkan ve onların sosyal eşitlikten dışlanarak haksızlığa uğraması söz konusudur.

Çalışma yaşamında ayrımcılığın ortaya çıkmasında ve yaygınlaşmasında öncelikle ülkelerin ekonomik koşulları, sosyo-kültürel yapısı, hukuki yapısı ve işgücü piyasasının gelişmemiş olması etkili olmaktadır. Ayrıca işyerlerinde izlenen strateji ve politikalar, örgüt kültürü, insan kaynakları sistemi, işçilerin bireysel tutum ve davranışları, ön yargıları ve algılamaları, örgütsel çatışma, iletişim gibi işyeri ile ilgili faktörler çalışma yaşamında ayrımcılığın ortaya çıkmasında rol oynamaktadır.

Günümüzde AB Hukuku doğrudan ayrımcılığı cinsiyet, ırk veya etnik köken; din veya inanç; engellilik, yaş, cinsel yönelim ve vatandaşlık temelinde yasaklamaktadır.

Çalışma yaşamında eşitlik ve ayrımcılık yasağı, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 5.maddesinde eşit davranma ilkesi başlığı altında düzenlenmiştir. Bu madde ile ilk defa mevzuata giren kavramlar doğrudan ve dolaylı ayrımcılıktır.