SOSYAL POLİTİKA II

Çevre konusu, daha yaşanabilir bir dünya tartışmalarının temelinde yer almaktadır. Türk Dil Kurumu Büyük Türkçe Sözlüğünde çevre; “Hayatın gelişmesinde etkili olan doğal, toplumsal, kültürel dış faktörlerin bütünlüğü” olarak tanımlanmıştır.

Çevre politikaları üretme ihtiyacı; Sanayileşme ve Dünya Savaşları, Kentleşme, Nüfus Artışı, İklim Değişiklikleri, Hava Kirliliği, Suyun ve Yaşanabilir Alanları Azalması ve Teknoloji gibi nedenlerden doğmuştur.

Çevre politikasının ilkeleri;
1. Kirleten Öder İlkesi,
2. Kirletenin Kusursuz Sorumluluğu İlkesi,
3. Bütünleştirme İlkesi,
4. Önceden Önleme İlkesi,
5. İşbirliği İlkesi,
6. Sakınma (İhtiyat) İlkesi,
7. Sürdürülebilir Kalkınma İlkesidir.

Kirletenin Kusursuz Sorumluluğu İlkesi ise yaptığı doğrudan fiil nedeniyle kirliğe sebep olmasa da, dolaylı olarak kirliliğe sebep olan kişi ya da kurumların sorumluluğudur.

Genellikle üretim süreçlerinde çevreye verilen zarar oranında tespit edilen vergilendirme oranları, en etkin araçlardan biri olarak kullanılmaktadır. Bu kapsamda çevre politikasında kullanılan vergi araçlarını şu şeklide sıralamak mümkündür:
1. Atık Vergileri
• Gaz atık vergiler
• Sıvı atık vergileri
• Katı atık vergileri
• Atık bertaraf etme vergileri
2. İşletme Vergileri
• Kayıt vergileri
• Lisans vergileri
3. Kullanma vergileri
4. Temizleme arıtma vergiler
5. Üretim vergisi
6. Emisyon vergisi
7. Ürün vergisi
8. Ambalaj vergisi
9. Beklenmedik kar vergisi

Türkiye’nin Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planında da (2001-2005) çevre politikalarının temel hedefinin; “İnsan sağlığını, ekolojik dengeyi, kültürel, tarihi ve estetik değerleri korumak suretiyle ekonomik ve sosyal gelişmeyi sağlamak” olduğu belirtilmiştir (VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı bölüm XIII/b). Türkiye’nin Ulusal Çevre Stratejisi Eylem Planına da (1998) yansıyan bu temel hedef, stratejik hedefler başlığı altında aşağıdaki kapsamda oluşturulmuştur:
1. Kirliliğin önlenmesi ve azaltılması,
2. Altyapı ve hizmetlerine erişimin kolaylaştırılması,
3. Kaynakların sürdürülebilir kullanımını teşvik,
4. Çevre ile ilgili sürdürülebilir uygulamaların desteklenmesi,
5. Çevresel tehlikelerin asgari düzeye indirilmesi
Temel hedefe ulaşılabilmesi için belirlenen ön hedefleri ise şöyle sıralamak mümkündür:
1. Yaşam kalitesinin iyileştirilmesi,
2. Çevre bilincinin geliştirilmesi,
3. Çevre duyarlılığının geliştirilmesi,
4. Çevre yönetiminin iyileştirilmesi,
5. Sürdürülebilir nitelikteki ekonomik gelişmeye katkı,
6. Sürdürülebilir nitelikteki toplumsal gelişmeye katkı,
7. Sürdürülebilir nitelikteki kültürel gelişmeye katkı.

1957 tarihinde kurulan Avrupa Birliği, 1971 yılından bu yana çevre ile ilgili
konular üzerine politikalar üretmektedir. Buna göre; teknolojik gelişmelerin çevreye olan zararının azaltılması, doğal kaynakların etkin kullanımı ve korunması ile kontrolsüz kentleşmenin olumsuz etkilerine karşı tedbirler geliştirme gibi üç temel politikadan söz edilebilir. 1973 yılında ilk kez Çevre Eylem Programı hazırlayan topluluk, bu güne kadar altı Eylem Programı gerçekleştirmiştir

Türkiye’nin 18 sözleşme, 8 anlaşma, 9 protokol ve 21 deklarasyona imza koyduğu görülmektedir. Uluslararası taahhütlerin en eskisi 1931 tarihli Balina Avı Anlaşması’dır. Balinaların tükenen soylarını korumak amacıyla düzenlenmiş bu anlaşmaya Türkiye 1934 yılında
imza koymuştur. 1959’da Paris’te imzalanan Kuşların Korunması Hakkında Uluslararası Sözleşme’ye ise 1967 imza konulmuştur.
1980 tarihli, Akdeniz’in Kara Kökenli Kirleticilere Karşı Korunması Hakkında Protokol ile 1992 tarihinde imza konulan Orman Prensipleri Deklarasyonu bu kapsamda verilebilecek örneklerden bazılarıdır

Hayatta Kalmacılık (Survivalism): Herkesin bu dünyayı paylaştığını ancak birilerinin sorumsuzca/dikkatsizce kirlettiğini ileri süren görüştür. ABD menşeli bir ekol olan bu ideoloji daha çok vahşi alanların korunması ile ilgili fikirleri savunmaktadır. En tanınmış teorisyeni Hardin’dir.

Çevre konusunun diğer tüm alanlar gibi sosyal politikaları da etkilemesi kaçınılmazdır. Ancak görünen odur ki, sosyal politikaların dönüşüm süreçlerine yeşil ekonominin katkısı, mevcut politikaların çevresel faktörler göz önünde tutularak yeniden düzenlenmesi yönündedir. Yoksa temel sosyal politika bileşenleri olan, sosyal güvenlik, konut politikası, sağlık politikası, sosyal çalışma ve eğitim (Bu beş bileşen sosyal politika literatüründe ‘Beş Büyükler’ (Big Five) olarak anılmaktadır Spicker, 1995) gibi ana arterlerin yeniden üretilmesi gibi bir çaba yoktur. Mesele bu politikaların çevreye duyarlı şekilde yeniden düzenlenmesinden ibarettir.

Engels tarafından ileri sürülen Doğanın kesin değişmezliği tezi gereği, mevcut kaynakların giderek artan ihtiyaç ve nüfus nedeniyle yetersiz kalacağı ve bunun kaçınılmaz olarak dünyayı sıkıntıya sokacağı belirtilmektedir.

Çevre politikaları üretme ihtiyacı; Sanayileşme ve Dünya Savaşları, Kentleşme, Nüfus Artışı, İklim Değişiklikleri, Hava Kirliliği, Suyun ve Yaşanabilir Alanları Azalması ve Teknoloji gibi nedenlerden doğmuştur.

Taraf ülkelerin ortak politikalar üretebilmesi ve bağlayıcı kurallar konulması için 1995 yılında Berlin’de yapılan I. Taraflar Konferansı (COP1), 1996 yılında Cenevre’de (COP2), 1997 yılında ise Japonya’nın Kyoto kentinde (COP3) gerçekleştirilmiştir. Japonya’daki konferans, dünyanın çevreye ilişkin ortak deklarasyonu olarak Kyoto Protokolü adıyla anılmaktadır.

Çevresel olarak sürdürülebilir kalkınma sağlamak için bilim ve teknoloji politikalarındaki yeni misyonlar çok sayıda aktörün katıldığı merkez dışı kontrole sahiplerdir.

Sakınma (İhtiyat) İlkesi: Kirlenmenin önceden tahmin edilip, kirliliğe yol açacak unsurların giderilmesi ve önceden tedbir alınması ilkesidir. Fabrikalara kurdurulan atık su tesisleri ile zararlı gazlara yönelik filtre uygulamaları bu kapsamda değerlendirilebilir.

Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD): 1961 yılında kurulan ve halen 33 üyesi olan örgüt, Çevre Komitesi aracılığı ile küresel çevre konularına proje bazlı yaklaşımlar getirmektedir. OECD Çevre Komitesi;
• Çevreye ilişkin sorunları saptamak ve çözümler geliştirmek,
• Üye devletlerin çevre politikaları arasında uyum oluşturmak,
• Ulusal düzeyde yürütülen çevre politikalarına danışmanlık hizmeti sağlamak,
• Ulusal düzeyde meydana gelen anlaşmazlıkları çözüme kavuşturmak,
• Kaliteli çevre algısını geliştirmek,
• OECD dışında da çevrenin iyileştirilmesi için tedbirler geliştirmek görevlerini yürütmektedir.

Avrupa Çevre Ajansı’nın amacı; topluluk içinde çevrenin korunarak sürdürülebilir kalkınma sağlanmasıdır.

Çevre hakkının geliştirilmesine yönelik uluslararası sözleşmeler içinde Stockholm sözleşmesinin ayrı bir önemi bulunmaktadır. Bu sözleşme birçok bölgesel sözleşmeye de temel teşkil etme özelliğine sahiptir. Örneğin 1960 tarihli Nükleer Kaza Halinde Erken Bildirim Sözleşmesi; 1973 tarihli Denizlerin Gemiler Tarafından Kirletilmesinin Önlenmesine Ait Uluslararası Sözleşme (MARPOL); 1979 tarihli Uzun Menzilli Sınır Ötesi Hava Kirlenmesi ile İlgili Sözleşme, Ozon tabakasının delinmesini önlemek amacıyla imzalanan 1985 tarihli Viyana Sözleşmesi gibi bir dizi sözleşme bu kapsamda değerlendirilebilir.

Türkiye’de çevre politikalarına ilişkin temellerinin III.Beş Yıllık Kalkınma Planı (1973-77) ile atılmış olduğu söylenebilir. 1982 Anayasası, 1983 Çevre Kanunu ve 1991 Çevre Bakanlığının Kurulmasıyla başlayan süreç, 1992 Rio Konferansında alınan kararlara uyum çabalarının etkinliği ile gelişmektedir.

Sürdürülebilir Kalkınma konusunda birçok model öngörülmesine karşın (İdeal, Güçlü, Zayıf ve Kirlilik Kontrolü Modelleri gibi) hepsini kapsayan İdeal modelin normatif prensiplerine baktığımızda konunun kapsamı daha da belirginleşmektedir. Buna göre
sürdürülebilir kalkınmanın normatif prensiplerini; Müşterek fakat farklılaştırılmış sorumluluklar; Nesillerarası eşitlik, Nesil içi eşitlik, Adalet, Katılımcılık ve Cinsiyet Eşitliği olarak sıralayabiliriz.

Yeşil ideolojiler birçok ana etmenden etkilenerek kendine bir çerçeve oluşturmuştur. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür:
Ekolojizm: Çevre krizinin insanoğlunun en öncelikli konularından biri olduğunu ve diğer tüm düşüncelerin bu konunun alt kollarını oluşturduğunu ileri süren düşüncedir. Yeşil ekonominin üst ideolojisi olarak kabul edilebilir.
Hayatta Kalmacılık (Survivalism): Herkesin bu dünyayı paylaştığını ancak birilerinin sorumsuzca/dikkatsizce kirlettiğini ileri süren görüştür. ABD menşeli bir ekol olan bu ideoloji daha çok vahşi alanların korunması ile ilgili fikirleri savunmaktadır. En tanınmış teorisyeni Hardin’dir.
Ekofeminzm: Doğal dünyanın istismarı ile kadının istismarı ve küçümsenmesi arasından güçlü bir ilişki kuran ve kadının her zaman doğaya erkekten daha yakın olduğunu ileri süren bir düşüncenin ideolojik yapılanmasıdır. Ekofeministler kadının üstünlüğünün doğal hazine ile bağlantılı olduğuna inanırlar ve ‘kadın’ ilgi, şefkat ve anaçlığının kalitesi gereği özellikle ekolojik topluma uygundur.
Ekososyalizm: Dünyadaki çevreci tahribatların büyük bir kısmının mevcut piyasa sisteminden kaynaklandığını eğer çevrenin gelecek nesillere devredilmesi isteniyorsa Kapitalizmin yıkılması gerektiğini savunan görüştür.
Muhafazakârlık: Doğrudan yeşil ekonomi ile ilişkisi olmamakla birlikte, mevcut düzenin korunması ana felsefi çerçevesinde çevreci yaklaşımlara temel teşkil etmektedir. Bu algıya göre eskinin/mevcudun korunması muhafazakârlık söylemine daha uygundur.