SOSYAL POLİTİKA II

İlkel toplumlarda kadınlar fizyolojik özelliklerine bağlı olarak bitki toplama, çocuk bakımı, dokuma, çeşitli ev aletlerinin yapımı ile uğraşmış, erkekler avcılık görevini üstlenmişlerdir. Bu dönemde kadınlar doğurganlık özellikleri ve yaptıkları işlerle aile içinde üstün bir statü elde etmiş, anaerkil aile yapısı ortaya çıkmıştır. Yerleşik düzene geçilmesi ile birlikte toplumların ekonomik, sosyal ve siyasi yapısında köklü değişiklikler olmuş, yerleşim merkezlerinin kurulması sonucu mübadele ekonomisi doğmuş, ticaret başlamış, üretim araçları çeşitlenmiş, tarımsal faaliyetler artmış, yeni işkolları ortaya çıkmıştır. Bu olumlu gelişmelere karşılık insanlar, doğa ve birbirleri ile egemenlik savaşına girişmiş, fiziksel güç ve üstünlük ön plana çıkmış, bu durum kadın erkek ilişkilerine de yansımıştır. Erkekler fiziksel güç gerektiren işlerle uğraşırken, kadınlar aktif üretim sürecinden evlerine çekilmiş, anaerkil aile düzeni yerini ataerkil aile düzenine bırakmıştır.

XIX. yüzyılın sonunda ise metalürji, araba, kimya gibi sektörlerdeki gelişmeler kadın işgücü kullanımını geçmişe oranla büyük ölçüde sınırlandırmıştır. Ancak XIX. yüzyılın son çeyreğinde kadınların analık nedeniyle korunmalarına yönelik düzenlemeler de yapılmaya başlanmıştır. Örneğin Almanya’da sosyal sigortalar kapsamında analık sigortası, İsviçre’de analık halinde kadın işçilere izin verilmesi konusunda hukuki düzenlemeler yapılmış, bu tür politikalar XX. yüzyılın başında diğer ülkelerde de yaygınlaşmaya başlamıştır. I.Dünya Savaşı yıllarında kadınlar erkeklerin boş bıraktıkları yerleri doldurmuş, onların hâkim oldukları sektörlerde çalışmaya başlamışlardır. 1921-1931 yılları arasında kadınlar, yeni sektörlere ve ticarete girmiş ancak 1929 Ekonomik Bunalımı’ndan en fazla etkilenen kesim yine kadınlar olmuştur. Örneğin ABD’de evli kadınların çalışmalarına karşı devletin de desteklediği kampanyalar başlatılmış, İngiltere’de sadece bekâr kadınların çalışmalarına izin verilmiştir.

II. Dünya Savaşı’ndan sonraki dönemde; gelişmiş ülkelerde kamu ve hizmet sektörünün gelişmesi, demografik gelişmeler, eğitim olanaklarının artması, çekirdek ailelerin yaygınlaşması, evlenme oranlarındaki azalma, boşanma oranlarındaki artış, toplumun kadının çalışmasına bakış açısının değişmesi, çocuk, yaşlı ve engelli bakım hizmetlerinde sağlanan gelişmeler,  kadının ev işlerini azaltan ve kolaylaştıran teknolojik gelişmeler, üretim ve hizmet sektöründe kullanılan ve üretimi basitleştirip kolaylaştıran yeni teknolojiler gibi nedenlerle kadının işgücüne katılımı artmıştır. Küreselleşme, özellikle 80’li yıllar ve sonrasında uygulanan Neo-liberal politikalar, bunlarla bağlantılı
esnekleştirme uygulamaları ise kadınların üretim sürecine daha fazla ancak daha kötü koşullarda katılmalarına neden olmuştur. Kadınlar halen gelişmekte olan ülkelerde çok uluslu şirketlerin ucuz emeğini oluşturmakta, giderek artan uluslararası kaçak işgücü göçü içinde yer alan göçmen kadınlar göç ettikleri ülkelerde sanayi ve hizmet sektöründe kayıt dışı çalışmaktadırlar. Küreselleşme kadın ile erkek ve kadınlar arasındaki eşitsizliği daha da arttırmaktadır.

Kadının tarım sektöründeki istihdamı dünya genelinde azalırken, sanayi ve hizmetlerde artmaktadır. Ancak gelişmekte olan ülkelerde kadınların büyük bölümü hâla tarım sektöründe yer alırken, gelişmiş ülkelerde hizmet sektörü ön plana çıkmaktadır. Kadınlar ücretli, kendi hesabına çalışan veya ücretsiz aile yardımcısı olarak çalışma yaşamında yer almaktadır. Dünya genelinde 2012 yılı ILO verilerine göre istihdam edilen kadınlar içinde kendi hesabına çalışanlarla ücretsiz aile yardımcılarının oranı %50.4 ile yüksek bir düzeydedir. Bu oran kadın istihdamının yarısından fazlasını oluşturmaktadır. Gelişmiş ülkelerde standart dışı çalışma şekilleri, gelişmekte olan ülkelerde iş ve sosyal güvenlik kanunlarının koruması, örgütlenme ve toplu pazarlık hakkının kapsamı dışında kalan kayıt dışı çalışma kadınlar arasında yaygındır. Kayıt dışı çalışmanın yaygın olmasında eğitim yetersizliği, kadınların gelirlerinin ekonomik destek olarak görülmesi, kayıt dışı işlerin aile üyeleri ile birlikte yapılması, düzenlilik gerektirmemesi, bu tür işlere ulaşma kolaylığı ve cinsiyete dayalı işbölümü gibi nedenler önemli rol oynamaktadır. Dünya genelinde kadınların kayı dışı sektördeki payı, kayıtlı sektörden daha yüksektir. Kayıt dışı çalışmanın en yaygın biçimi olan evde çalışma içinde kadınların oranı erkeklere göre tüm dünyada yüksektir. Standart dışı çalışma şekilleri içinde özellikle kısmi süreli çalışma kadınların en fazla çalıştıkları çalışma şeklidir. 2014 verilerine göre; AB 28’de 15-64 yaş grubunda kadınların %32.2’si kısmi süreli çalışmaktadır.

Türkiye’de kadınların işgücüne katılım oranı 2014 verilerine göre %30.3’dür. Türkiye Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) ve AB ülkeleri dikkate alındığında en düşük kadın işgücü katılım oranına sahip ülkedir. Türkiye’de kadınların işgücüne katılım oranının düşük olmasında; din, gelenekler, aile içinde kadına yüklenilen rol, kadının eğitim düzeyinin düşük olması, ailenin gelir düzeyi, çocuk, engelli ve yaşlı bakımı ile ilgili kamusal hizmetlerin yetersizliği işyerlerinde yaşanan ayrımcı uygulamalar önemli rol oynamaktadır . Kadın istihdam oranı ise 2014 verilerine göre %26.7’dir. Bu Oran AB 28 için %46’dır. Kadınlarda işsizlik oranı AB ülkelerinden daha yüksektir. Oran Türkiye’de %11.9 iken bu oranlar AB28’de %10.2dir. 2014 verilerine göre Türkiye’de istihdam edilen kadınların % 33’ü tarım, %17.1’i sanayi, %49.9’u hizmet sektöründe çalışmaktadır.

Kadına karşı ayrımcılık; Birleşmiş Milletler Kadına Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi ile “kadınların medeni durumlarına bakılmaksızın, kadın-erkek eşitliğine dayalı olarak siyasi, ekonomik, kültürel, medeni ve diğer alanlardaki insan hakları ve temel özgürlüklerin tanınması, kullanılması, bunlardan yararlanılmasını engelleyen, ortadan kaldıran, cinsiyete bağlı olarak yapılan herhangi bir ayrım, mahrumiyet ve kısıtlama” şeklinde tanımlanmıştır. Cinsiyet ayrımcılığının kökeninde ekonomik, siyasi, ideolojik ve kültürel nedenler yatmakta, ülkenin gelişmişlik düzeyine bağlı olmaksızın tüm ülkelerde görülmektedir. Cinsiyet ayrımcılığın biçim ve derecesi çalışılan işyerinin büyüklüğüne, kamu veya özel sektör olmasına, yapılan işe bağlı olarak değişebilmektedir. Cinsiyet ayrımcılığı bir taraftan kadının işgücüne katılımını olumsuz yönden etkilemekte, diğer taraftan işten soğumasına ve çalışma yaşamından çekilmesine neden olmaktadır. Kadınların çalışma yaşamında karşılaştıkları cinsiyet ayrımcılığı uygulamalarının bir bölümü eğitim ve meslek seçiminde; bir bölümü işe alınma, iş sırasında ve iş ilişkisinin sona ermesi aşamasında ortaya çıkmaktadır.

Kadın - erkek arasında cinsiyete dayalı ücret farklılıkları tüm dünyada önemli bir sorundur. Bu farklılık; “kadının fizyolojik özellikleri, toplum içindeki rol dağılımı, kadın-erkek işi ayrımı, kadının eğitim düzeyinin düşüklüğü, çalışma yaşamında kısa kalması veya ara vermesi, kadın emeğinin ekonomik yönden değersiz kabul edilmesi, çalışma şekli, kadınlar arasında sınıfsal dayanışmanın zayıf olması” gibi çeşitli nedenlerden kaynaklanmaktadır. Ayrımcılık; işletmelerde aynı iş için farklı ödeme yapılması veya eşit verimliliğe sahip bireylerin farklı ücret düzeyine karşılık gelen farklı işlere sahip olmaları şeklinde ortaya çıkmaktadır.

Kadınların cinsiyet ayrımcılığına karşı korunmasına yönelik düzenlemeler haklara sahip olmada ve haklardan yararlanmada kadın ile erkek arasında cinsiyetlerinden dolayı yapılan ayrımı önlemeyi amaçlamaktadır. Eşitlik bakımından kadınların çalışma yaşamında korunmasının eşit davranma ve eşit değerde işe eşit ücret olmak üzere iki boyutu bulunmaktadır. Kanunlarla kadın ve erkek arasında eşitlik sağlanmasına yönelik ilk düzenleme 1963 yılında ABD’de Eşit Ücret Kanunu ile yapılmış, bu düzenleme ile kadın- erkek arasında ücret ayrımcılığı yapılmaması hukuki teminat altına alınmıştır. 1972 yılında da aynı ülkede kadınların işe girme, ücretlendirme ve işte yükselme olanakları açısından erkeklerle eşit muamele görmelerini öngören İstihdamda Fırsat Eşitliği Kanunu kabul edilmiştir. Bu kanunu daha sonra Avrupa ülkelerinde ve gelişmekte olan ülkelerde çıkarılan benzer kanunlar izlemiştir. Örneğin İngiltere’de 1970 yılında Eşit Ücret Kanunu, 1975 yılında da Cinsiyet Ayrımcılığı Kanunu yürürlüğe girmiştir. Bu kanun ile işe alma, iş ilişkisi ve iş ilişkisinin sona erdirilmesi sırasında cinsiyete dayalı ayrımcılık yapılması yasaklanmıştır. İlk olarak ABD’de gündeme gelen olumlu ayrımcılık politikaları ise daha sonra diğer ülkelerde de uygulanmaya başlanmış, bu politikaların yaygınlık kazanmasında kadın hareketleri ile uluslararası örgütler düzeyinde geliştirilen duyarlılık ve ABD’nin izlediği politikalar önemli rol oynamıştır. Olumlu ayrımcılık politikaları arasında kadın ve erkek arasındaki eşitsizliği ortadan kaldırmak için kadınlara özgü tasarlanmış mesleki formasyon programlarının uygulanması, benzer niteliklere sahip kadın ve erkekler arasında seçim yapılırken önceliğin kadından yana kullanılması, istihdam ve çalışma koşullarında kadınlara karşı uygulanan ayrımcılığın kaldırılması, istihdamda ve iş ararken, kadınlar ve erkekler arasında ideal rol bölüşümü hakkındaki kemikleşmiş anlayışlara dayanan tavır, uygulama ve yapılaşmadan doğan ayrımcı uygulamaların karşı eylem yoluyla etkisizleştirilmesi, geleneksel olarak kadınların yaptığı işlere yeniden değer biçilmesi, kadınların geleneksel olmayan işlere ve üst sorumluluk düzeylerine katılımlarının teşvik edilmesi sayılabilir.

Günümüzde AB düzeyinde ve Birlik ülkelerinde bu politikalara ek olarak kadınların geleneksel sorumluluklarının bir ölçüde de olsa azaltılmasına ve işgücü piyasası ile uyumlaştırılmasına yönelik politikalar uygulanmaktadır. Çocuk bakımı konusunda kadın ve erkek rollerini biraz olsun değiştirmeyi hedefleyen bu politikalardan biri ebeveyn iznidir. Ebeveyn izni ilk olarak 1974 yılında İsveç’te kabul edilen bir kanun ile uygulanmaya başlanmış, daha sonra AB üyesi diğer ülkelerde de uygulama alanı bulmuştur. Ayrıca 14.12.1995 tarihinde iş ve aile yaşamını bağdaştırmak ve erkeklerle kadınlar arasında fırsat ve muamele eşitliğini sağlamak amacıyla Avrupa Sendikalar Konfederasyonu (ETUC), Avrupa Sanayi ve İşveren Konfederasyonları Birliği (UNICE BUSINESSEUROPE), Kamu İşletmeleri Avrupa Merkezi (CEEP) Ebeveyn İzni Çerçeve Anlaşması’nı kabul etmişlerdir. Avrupa Konseyi bu anlaşmanın üye ülkelerde yürürlüğe konulmasını sağlamak amacıyla 3.6.1996 tarihinde 96/34/EC sayılı Ebeveyn İzni Çerçeve Anlaşması’na İlişkin Direktifi oluşturmuştur (ETUC, 4). Ancak Direktif ’e rağmen uygulamada ebeveyn iznine erkeklerin pek fazla ilgi göstermedikleri, İskandinav ülkelerinde bile ebeveyn izni kullanan erkek oranının sınırlı kaldığı görülmüştür. Bunun üzerine Almanya gibi bazı Birlik ülkelerinde erkeklerin ebeveyn iznini kullanmalarını teşvik etmek amacıyla yeni düzenlemeler yapılmıştır.

Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (ILO) kadınların korunması ile ilgili olarak farklı tarihlerde kabul ettiği çok sayıda sözleşme bulunmaktadır. Bu sözleşmeler arasında; 15. 6.2000 tarih ve 183 sayılı Analığın Korunması Sözleşmesi (gözden geçirilmiş), 21.6.1935 tarih ve 45 sayılı tarihli Her Nevi Maden Ocaklarında, Yer altı İşlerinde Kadınların Çalıştırılmaması Hakkında Sözleşme, 26.6.1990 tarih ve 171 sayılı Gece Çalışması Sözleşmesi, 29.6.1951 tarih ve 100 sayılı Eşdeğerde İş İçin Erkek ve Kadın İşçiler Arasında Ücret Eşitliği Hakkında Sözleşme, 25.6.1958 tarih ve 111 sayılı İstihdam ve Meslek Alanında Ayrımcılık Sözleşmesi, 23.6.1981 tarih ve 156 sayılı Aile Sorumlulukları Olan Kadın ve Erkek İşçilere Eşit Davranılması ve Eşit Fırsatlar Tanınması Hakkında Sözleşme, 1982 tarih ve 158 sayılı Hizmet İlişkisine son Verilmesine İlişkin Sözleşme, 1994 tarih ve 175 sayılı Kısmi süreli Çalışma Hakkında Sözleşme sayılabilir.

Kadınların ücretli işçi statüsünde çalışmaları, XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Sanayi Devrimi ile birlikte başlamıştır.

Kadınların ücretli işçi statüsünde çalışmaları, XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Sanayi Devrimi ile birlikte başlamıştır. Bu dönemde kadınların çalışma yaşamına girmelerinde; ailenin gelirinin yetersizliğinden kaynaklanan ekonomik nedenler, gelişen teknoloji, kadınların tüm ülkelerde sanayileşmenin ilk başladığı sektör olan dokuma sektöründe erkeklere göre daha başarılı, daha uysal ve daha az ücretle çalışmaya razı olmaları etkili olmuştur.

Sanayi Devrimi sonrasında kadınlar tekstil ve dokuma işkolları başta olmak üzere birçok işkolunda çok ağır koşullar altında çalışmak zorunda kalmışlardır. Bu durum toplumda düzen ve birliğin bozulmasına, âhlaki çatışmalara neden olmuş, yoğun tepkiler üzerine İngiltere’de kadınların çalışma yaşamında özel olarak korunmaları ile ilgili ilk hukuki düzenlemeler yapılmıştır. Bunu Fransa, Almanya ve diğer ülkelerde yapılan düzenlemeler izlemiştir. Bu düzenlemelerle kadınların çalışma süreleri azaltılmış, yer altında ve gece çalıştırılmaları yasaklanmıştır.

Küreselleşme, özellikle 80’li yıllar ve sonrasında uygulanan Neo-liberal politikalar, bunlarla bağlantılı esnekleştirme uygulamaları ise kadınların üretim sürecine daha fazla ancak daha kötü koşullarda katılmalarına neden olmuştur (Ünlütürk Ulutaş, 2009: 30).

Kadınların ücretli işçi statüsünde çalışmaları, XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Sanayi Devrimi ile birlikte başlamıştır. Bu dönemde kadınların çalışma yaşamına girmelerinde; ailenin gelirinin yetersizliğinden kaynaklanan ekonomik nedenler, gelişen teknoloji, kadınların tüm ülkelerde sanayileşmenin ilk başladığı sektör olan dokuma sektöründe erkeklere göre daha başarılı, daha uysal ve daha az ücretle çalışmaya razı olmaları etkili olmuştur. Sanayi Devrimi sonrasında kadınlar tekstil ve dokuma iş kolları başta olmak üzere birçok işkolunda çok ağır koşullar altında çalışmak zorunda kalmışlardır.

Kadınlar gelişmiş ülkelerde daha çok hizmet sektöründe çalışmaktadır.

Kayıt dışı çalışmanın yaygın olmasında eğitim yetersizliği, kadınların gelirlerinin ekonomik destek olarak görülmesi, kayıt dışı işlerin aile üyeleri ile birlikte yapılması, düzenlilik gerektirmemesi, bu tür işlere ulaşma kolaylığı ve cinsiyete dayalı iş bölümü gibi nedenler önemli rol oynamaktadır.

Türkiye’de kadınların işgücüne katılım oranı 2014 verilerine göre %30.3’dür. Türkiye Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) ve AB ülkeleri dikkate alındığında en düşük kadın işgücü katılım oranına sahip ülkedir (Uraz-Aran-Hüsamoğlu-Okkalı Şanalmış-Çapur, 2010:1).

Türkiye’de kadınların işgücüne katılım oranının düşük olmasında; din, gelenekler, aile içinde kadına yüklenilen rol, kadının eğitim düzeyinin düşük olması, ailenin gelir düzeyi, çocuk, engelli ve yaşlı bakımı ile ilgili kamusal hizmetlerin yetersizliği işyerlerinde yaşanan ayrımcı uygulamalar önemli rol oynamaktadır (Tokol, 2011:545).

Türkiye'de sanayi sektöründe kadın işgücü sayısı sınırlıdır. Sanayi sektöründe tekstil, gıda, hazır giyim, tütün gibi emek yoğun iş kollarında kadın istihdamı yoğundur.