Sosyal Güvenlik

Sosyal politika (siyaset), esas olarak insanlığın iki temel problem (üretim bölüşüm) alanından biri olan bölüşümle ilgili olup, toplumu oluşturan fertler ve sosyal gruplar arasında bölüşümden kaynaklanacak çatışmaları ortadan kaldırarak toplum hayatının refah ve huzur içinde sürekliliğini sağlamaya yönelik politikalar ve tedbirler ve bütünüdür. Hangi politikaları benimsemiş ve hangi tedbirleri kullanmış olursa olsun sosyal politika; üretim faktörlerinin piyasa şartlarına bağlı olarak gerçekleştirdiği ilk (faktörel) gelir dağılımını değiştirerek geliri yeniden dağıtır ve aynı gelirden sağlanan toplam faydayı artırarak toplam faydayı arttırır. 

Sosyal politika (siyaset), esas olarak insanlığın iki temel problem (üretim bölüşüm) alanından biri olan bölüşümle ilgili olup, toplumu oluşturan fertler ve sosyal gruplar arasında bölüşümden kaynaklanacak çatışmaları ortadan kaldırarak toplum hayatının refah ve huzur içinde sürekliliğini sağlamaya yönelik politikalar ve tedbirler ve bütünüdür.

Sosyal politikanın amacını gerçekleştirmesine hizmet eden çok sayıda tedbir ve araca sahiptir. Bu çok sayıda araç içinde, sosyal politikanın gelirin yeniden dağılımını sağlama amacına hizmet eden en kapsamlı ve en etkin aracı da şüphesiz sosyal güvenliktir ve sosyal politika içinde özel bir önem ve yere sahiptir.

Sosyal politika dar ve geniş anlamda tanımlanabilir.

Sosyal güvenlik, bütün toplum kesimlerine yönelik sosyal politika tedbirlerini içeren geniş anlamda sosyal politika araçlarından biridir. Bu anlamda sostal güvenlik geniş anlamda sosyal politika tanımına girmektedir.

Diğer sosyal politika araçlarından farklı olarak sosyal güvenlik, temel insan ihtiyaçlarından biri olan güvenlik ihtiyacını karşıladığı için gelir düzeyi, cinsiyeti, yaşı, mesleği ve toplumsal statüsü ne olursa olsun toplumu oluşturan bütün insanları ilgilendiren bir sosyal politika aracıdır. Hiç kimse sosyal güvenlik sistemi dışında değildir. Sosyal güvenlik, herkesi kapsadığı gibi, herkesi doğumundan ölümüne bütün hayatı boyunca ilgilendirir. Hatta analık sigortası ve ölüm sigortasından sağlanan haklar dikkate alınırsa bu süre bir insan hayatından daha uzun bir süreyi ifade eder.

Sosyal güvenlik, Diğer sosyal politika araçlarından farklı olarak temel insan ihtiyaçlarından biri olan güvenlik ihtiyacını karşılar.

Bu nedenle için gelir düzeyi, cinsiyeti, yaşı, mesleği ve toplumsal statüsü ne olursa olsun toplumu oluşturan bütün insanları ilgilendiren bir sosyal politika aracıdır.

Hiç kimse sosyal güvenlik sistemi dışında değildir. Sosyal güvenlik, herkesi kapsadığı gibi, herkesi doğumundan ölümüne bütün hayatı boyunca ilgilendirir. Hatta analık sigortası ve ölüm sigortasından sağlanan haklar dikkate alınırsa bu süre bir insan hayatından daha uzun bir süreyi ifade eder.

Sosyal güvenlik kavramının anlam ve önemini en kapsamlı şekilde ortaya koyan belge Uluslararası Çalışa Örgütü'nün (ILO) 102 sayılı sözleşmesidir. ILO’nun 1952 tarih ve 102 sayılı Sosyal Güvenliğin Asgari Normları Sözleşmesi sosyal güvenlik kavramının anlam ve sınırlarının somut olarak belirlendiği en kapsamlı uluslararası belge niteliği kazanmıştır. Bu tarihten itibaren çok sayıda diğer uluslararası ve bölgesel sözleşme ve belge yanında birçok ülkenin Anayasalarında ve sosyal güvenlikle ilgili özel yasalarında da sosyal güvenlik terim olarak yaygın şekilde kullanılmıştır.

Tek tek kelime anlamlarından hareket edilirse sosyal güvenlik; toplumu oluşturan fertlerin istekleri ve iradeleri dışında maruz kaldıkları tehlikelerin zararlarından kurtarılma garantisidir.

Bu yönüyle sosyal güvenlik, söz konusu garantinin sağladığı bir tatmin duygusudur ve kısaca fertlerin ve ailelerinin “yarınlarından emin olma, endişe duymama” halini ifade eder.

Sosyal güvenlik garantisinin soyut ve somut olmak üzere iki boyutu vardır.

Soyut boyutunu; tehlikenin zararlarına maruz kalmadan önceki gelecek endişesi duymama, zararlarının karşılanacağını bilmeden kaynaklanan rahatlık hali, somut boyutunu ise tehlikenin zararlarına maruz kaldıktan sonra bu zararları karşılamak için sağlanan hizmetler ve parasal ödemeler oluşturur.

Sosyal güvenlik garantisine sahip olmanın verdiği tatmin duygusunun varlığı, kişiyi yaşadığı toplum içinde huzurlu ve diğer insanlarla ilişkilerinde uyumlu kılan faktörlerin başında gelir.

Dar anlamda sosyal güvenlik; sanayi toplumunun sosyal güvenlik ihtiyacını karşılamak üzere oluşturulan sosyal sigorta merkezli bir sistemin fonksiyonlarına daha uygundur.

Buna göre, sosyal güvenlik, mesleki, fizyolojik veya sosyo-ekonomik bir riskle karşılaşan ve geliri veya kazancı geçici veya sürekli olarak kesilen ve/veya gider artışı ile karşılaşanların geçinme ve yaşama ihtiyaçlarını karşılayan bir sistemdir.

Önce İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, sonra da Uluslararası Çalışma Örgütü'nün (ILO) 102 sayılı sözleşmesinde bu sosyal riskler; hastalık, iş kazaları ve meslek hastalıkları, analık, malullük, yaşlılık, ölüm, işsizlik ve aile gelirinin yetersizliği olarak sıralanmıştır.

Dar anlamda sosyal güvenlik, sayılan bu riskler dolayısıyla çalışan kişinin gelirinde meydana gelen kesilmeyi veya azalmayı telafi edecek gelir garantisinin sağlanması ile tedavi hizmetlerinin temini anlamına gelmektedir.

Geniş anlamda sosyal güvenlik, sosyal politikanın bütün araçları ile gerçekleştirmeye çalıştığı nihai amacı hayata geçirmeye yönelik bütün politika uygulamalarını kapsar hale gelmiştir.

Geniş anlamda sosyal güvenlik, sebebi ne olursa olsun gelir kesilmesi ve/veya gelir yetersizliğine bağlı olarak ortaya çıkan yoksullukla mücadele için kullanılan bütün araçları kapsamaktadır.

Tedavi edici sağlık hizmetlerinin yanı sıra koruyucu ve önleyici sağlık hizmetlerinin temini; işsizliği önlemeye yönelik istihdamı teşvik ve aktif istihdam politikaları (prim teşvikleri, kısa çalışma ödenekleri, mesleki eğitim vb); barınma, konut ve yerleşme sorunlarını çözmeye yönelik uygulamalar; göç politikaları; bütün dezavantajlı gruplara yönelik özel bakım, eğitim ve destek hizmetleri; ulaşım hizmetleri; her türlü eğitim desteği; eve yönelik evde bakım hizmetleri ve nihayet gıda ve giyim yardımları da geniş anlamda sosyal güvenlik içinde değerlendirilmektedir.

Zaman zaman birbiri ile aynı anlama gelecek şekilde kullanılmasına rağmen, başta Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) olmak üzere, uluslararası örgütler ve belgelerde 1990’lı yıllardan itibaren geniş anlamda sosyal güvenlikle kastedilen bütün uygulamaları kapsamak üzere sosyal koruma terimi kullanılmaya başlanmıştır.

Sosyal koruma, sosyal güvenlikten daha geniş anlama sahip bir terim olarak koruma biriminin ferdin yanı sıra ailesinin ve yakın çevresinin sosyal güvenlik kapsamına alınması anlamına gelmektedir.

Çok zaman sosyal koruma ve sosyal güvenlik terimleri aynı anlama gelecek şekilde birbirleri yerine kullanılmasına rağmen özellikle ILO kendi resmî kurum sayfası ve yayınlarında, sosyal güvenlikle kastedilen uygulamalara ilaveten iş sağlığı ve güvenliği, emek göçü ve çalışma şartlarının iyileştirilmesine yönelik her türlü tedbiri kapsayacak şekilde sosyal güvenlikten daha geniş bir anlama sahip olduğu kabulüyle “sosyal koruma” terimini kullanmaktadır. Bu durumda ILO için sosyal güvenlik; yalnızca gelir garantisi sağlama ve sağlık hizmetlerini karşılamaya yönelik dar anlamda sosyal güvenlik tanımı içinde yer alan uygulamaları kapsayacak bir anlamda kullanılmaktadır.

Tehlikeler, meydana geliş sebeplerine göre veya sonuçlarına (yol açtığı zararlar ve sürelerine göre) bağlı olarak sınıflandırılabilir.

 Sebeplerine göre tehlikeler:
• Fizyolojik tehlikeler: İnsan fizyolojisinden kaynaklanan hastalık, yaşlılık, maluliyet, ölüm gibi kaçınılmaz ve mutlak tehlikelerdir.
• Tabi afetlerden kaynaklanan tehlikeler: İnsanoğlunun yaşadığı doğal ortam ve iklim şartlarına bağlı olarak ortaya çıkan, deprem, su baskını, heyelan, çığ, don, fırtına, tsunami vb tehlikelerdir.
• Sosyo-ekonomik tehlikeler: İktisadi ve sosyal hayatta meydana gelen değişmelere bağlı olarak ortaya çıkan; işsizlik-işini kaybetme, evlenme, boşanma, dul, yetim ve öksüz kalma, çocuk sahibi olma, yer değiştirme, göç ve ikamet yetersizliğinden kaynaklanan ve gelir yetersizliği yaratan tehlikelerdir.
• İnsanların sebep olduğu tehlikeler: İnsan, hem kendisi hem de diğer insanlar için bilerek veya istemeden ciddi bir tehlike kaynağıdır. Hırsızlık, kundaklama, yaralama veya öldürme gibi bilerek verilen zararlar yanında ihmal, tedbirsizlik ve kusurdan kaynaklanan kazalar da insandan kaynaklanan tehlikelerdir. Bu arada savaşları da insanın insana verdiği toplu zararlar olarak mutlaka adlandırmak gerekir.

Tehlikeler sonuçları ve zararları bakımından da sınıflandırılabilir: Buna göre zararlarının süresi bakımından tehlikeler; kısa vadeli-geçici (hastalık, doğum, işsizlik, iş kazaları vb) ve uzun vadeli-sürekli (malullük, yaşlılık ve ölüm) tehlikeler olarak sınıflandırılabilir.

Ancak, sosyal güvenlik sistemlerinin konusu olması bakımından tehlikelerin zararları;

• Çalışma gücünün kısmen, tamamen, geçici veya sürekli olarak kaybedilmesi
• Gelirin tamamen veya kısmen, geçici veya sürekli olarak kaybedilmesi,
• Harcama artışına bağlı olarak (sağlık gibi) giderlerin artışı,
• Mal varlığına yönelik kayıplar, şeklinde ortaya çıkar. Günümüz sosyal güvenlik sistemleri, hangi şekilde organize edilmiş olursa olsun, bu zararlardan; çalışma gücü kaybı, gelir kesilmesi ve gider artışı ile ilgili zararları karşılarken, mal varlığına yönelik zararların karşılanmasını sosyal güvenlik garantisi dışında tutmuştur. 

Fizyolojik tehlikeler, Tabi afetlerden kaynaklanan tehlikeler, Sosyo-ekonomik tehlikeler ve insanların sebep olduğu tehlikeler sınıflandırmasının yanı sıra Uluslararası Çalışma Örgütü'nün (ILO) 1952 tarih ve 102 sayılı "Sosyal Güvenliğin Asgari Normları" sözleşmesinde, 9 ayrı sosyal güvenlik tehlikesi sayılmıştır. Sosyal sigortaların örgütlenmesi bakımından temel belirleyici unsur olan bu tehlikelerin tanımı ve sağlanan sosyal güvenlik garantisinin kapsamı sigorta kolları itibarıyla aşağıdadır.

1. Hastalık (sağlık hizmetlerinin sağlanması)

2. Hastalık (gelir garantisinin sağlanması)

3. İş kazaları ve meslek hastalıkları

4. Analık

5. Malullük

6. Yaşlılık

7. Ölüm

8. İşsizlik

9. Aile gelirinin yetersizliği

Hastalık; sağlık hizmetlerinin sağlanması ve gelir garantisinin sağlanması olmak üzere iki farklı şeklide karşımıza çıkmaktadır.

Hastalık (sağlık hizmetlerinin sağlanması): Sosyal güvenlik sistemlerinin yapılanmasında hastalık iki ayrı sosyal güvenlik tehlikesi olarak tanımlanmış ve sistem organize edilmiştir: 1) Sağlık hizmetlerinin temini, 2) Gelir garantisi sağlanması. Buna göre “sebebi ne olursa olsun insan organizmasının ruhsal, bedensel ve sosyal bakımdan bozulması hali” olarak geçici çalışma gücü kaybı ve gider artışı yaratan bir tehlikedir. Tedavi edici sağlık hizmetleri kapsamında olmak üzere; ayakta ve yatarak tedavi hizmetlerinin temini, tedavinin gerektirdiği ilaç ve iyileştirme araçlarının temini, hastalık nedeniyle fonksiyon veya uzuv kaybı söz konusu ise bunu giderecek protez araç ve gereçlerinin temini ile rehabilitasyon hizmetleri hastalık tehlikesine karşı hizmet olarak sağlanan sosyal güvenlik garantisini oluşturmaktadır.

Hastalık (gelir garantisinin sağlanması): Çalışan kişinin hastalığı sebebiyle çalışamadığı süre için ortaya çıkan gelir kaybını telafi etmek üzere geçici iş göremezlik ödeneği sağlamasıdır. Bu ödemeler, bütün sigortalılardan ziyade bağımlı olarak çalışan sigortalılar için, hastalanmadan önceki kazancı dikkate alarak bunun belirli bir oranı (bu oran % 40-60 oranında değişebilir, ancak daha yüksek de olabilir) hastalığı süresince verilir. Ödeneklerin verilme süresinin sigortacılık endişesi ile belirli sürelerle sınırlandırılması da söz konusu olabilir. Öte yandan, tedavi ihtiyacı duyan kişinin yurt içinde veya dışında bir başka yere sevk edilmesi gerekiyorsa sevkle ilgili yol parası ve zorunlu masrafları da sosyal
güvenlik sistemlerince karşılanır.

Malullük; işinin çalışma hayatına başladıktan sonra bir daha çalışamayacak şekilde çalışma veya meslekte kazanma gücünü kaybetme halidir. Çalışma veya meslekte kazanma gücünün % 60 veya daha yüksek oranlarda kaybedildiğinin sağlık kurulları raporları ile belgelenmesi ve belirli süre prim ödenmesi halinde malullük hali devam ettiği müddetçe gelir kesilmesini telafi etmek üzere aylık bağlanması en önemli sosyal güvenlik garantisidir. Rehabilitasyon hizmetleri ile malul kişinin tekrar çalışma hayatına döndürülmesi veya günlük hayatını sürdürebileceği bir iyilik haline kavuşturulması malullük hali ile ilgili olarak sağlanan diğer önemli sosyal güvenlik garantisidir.

Sosyal yardımları yeterli sosyal güvenlik garantisi sağlamaktan alıkoyan özellikleri şu şekilde sıralamak mümkündür:
• Tek taraflı irade beyanı ile gönüllülük esasına göre yapılması,
• Bilinçli bir şekilde tehlikeden zarar görene sosyal güvenlik garantisi sağlama amacının olmaması ve çoğu zaman gerçekten muhtaç olana ulaşılamaması,
• Karşılıksız olarak yapılması dolayısıyla verenin verme zorunluluğu, alanın da talep etme hakkının olmaması,
• Çoğu zaman belirli gruba mensup olanlara (aynı yöreden gelenler, aynı derneğe üye olanlar vb.) yönelik ve dışa kapalı olarak yapılması,
• Yeri, zamanı ve miktarı belirsiz olduğu için sürekli ve yeterli bir koruma garantisi sağlayamaması ve
• Yardım alan kişide veren kişiye karşı minnet duygusuna bağlı bir bağımlılık yaratarak kişiliğinin zedelenmesine yol açabilmesi.

Sosyal sigortalar, modern (günümüz) sosyal güvenlik yöntemlerinin en yaygın ve kapsamlı olanıdır. Finansman kaynağından hareketle primli rejimler olarak da adlandırılırlar.

Sigortacılık tekniği esas alınarak geliştirilen müesseselerdir. Sosyal sigortaların temel ilkeleri; zorunlu katılım, sigortacılık ilkelerine göre işlemesi, ilgililerin finansmana katılımı, kendi kendine yardım, gelirin yeniden dağıtımı ve kamu otoritesi tarafından kurulması olarak sıralanabilir.

Sosyal sigortaları, aynı tekniği kullanan özel sigortalardan ayıran temel bazı özellikleri vardır. Bu özellikler ana başlıklar itibarıyla şunlardır:

• Sosyal sigortalar devlet tarafından kurulurlar. Sosyal sigortalarla sağlanan sosyal güvenlik garantisi kanunlarla düzenlenir ve devlet tarafından garanti edilir.
• Sosyal sigortalarda sigortalı ile sosyal sigorta kurumları arasında kamu hukuku ilişkisi geçerlidir.
• Kanunda belirtilen şartları taşıyanların sosyal sigortalı olması zorunludur. Sigortalı olmak hak ve yükümlülüklerinden vazgeçilemez.
• Sosyal sigortalarda kişiler kapsama alınırken risk farklılaştırılması yapılmaz. Yaşı, cinsiyeti, işi, sağlık durumu, gelir seviyesi ve muhtaçlık seviyesi ne olursa olsun, Kanunda belirtilen şartları yerine getiren herkes zorunlu olarak kapsama alınır.
• Finansmana katılım zorunludur. Sigortalının yanı sıra işveren ve bazı durumlarda devlet üçüncü taraf olarak prim ödeyerek finansmana katılır.
• Sosyal sigortalar, kendi giderlerini karşılayacak gelire sahip olan, mali bakımdan özerk kurumlardır.
• Sosyal sigortaların diğer kamu hizmeti veren kurumlardan en önemli farkı, yönetiminin özerk olması, ilgili tarafların yönetime katılmasıdır.
• Sosyal sigortalarda ödenen primlerle sağlanan haklar arasındaki ilişki, özellikle kısa vadeli sigorta kolları bakımından, özel sigortalara göre son derece de zayıftır. Bu da sistemin geliri yeniden dağıtıcı etkisini güçlendirir.
• Sosyal sigortalarla sağlanan sosyal güvenlik garantisini talep etme hakkı vardır. Kanunda belirtilen şartları yerine getirenler, belirtilen hakları talep ederler.
• Gelirin yeniden dağılımını sağlamak üzere, özellikle para olarak sağlanan hakların (gelir ve aylıklar) seviyesi bakımından alt ve üst sınır uygulaması vardır. 

Sosyal sigortaların kapsam bakımından bıraktığı boşluklar, devlet tarafından vergilerle finanse edilen kamu sosyal güvenlik harcamaları ile doldurulur. Primsiz rejimler olarak da adlandırılan kamu sosyal güvenlik harcamaları, sosyal güvenliğin bir devlet görevi olduğu anlayışı ile karşılıksız olarak devletçe sosyal güvenlik garantisi sağlama yöntemidir. Kamu sosyal güvenlik harcamaları, sosyal sigortaların kapsam dışında bıraktığı kesimlere gelir garantisi sağlama yanında (yaşlılar ve özürlülere aylık bağlanması gibi), sosyal sigortaların sağladığı garantinin yetersiz olması halinde (işsizlik sigortası ödeneklerinin bittiği durumda işsizlik yardımı yapılması veya çocuk sayısına bağlı olarak ilave ödeme yapılması gibi) bu yetersizliği giderecek şekilde gelir transferi sağlar.

Sağlanan sosyal güvenlik garantisi üç şekilde gerçekleştirilir.

• Hizmet olarak: Dezavantajlı gruplara (yaşlı, özürlü, kimsesiz çocuklar) durumlarının gerektirdiği her türlü bakım ve eğitim hizmetlerinin verilmesi ve sosyal sigorta kapsamında olmayanlara karşılıksız veya çok düşük bedelle sağlık hizmeti temin edilmesi bu grupta yer alır.
• Kamu yardımı olarak: Genellikle bir veya birkaç defaya mahsus olarak beslenme, barınma, sağlık ve giyim ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik ayni veya nakdi yardımları içerir. Özellikle, deprem ve su baskını tabii afet hallerinde yaygınlaşan bir uygulamadır.
• Sürekli gelir ve aylık ödeme: Ülkemizde 2022 sayılı Kanun kapsamında 65 yaşını geçmiş muhtaç Türk vatandaşlarına aylık bağlanması uygulamasında olduğu gibi, hiçbir sosyal güvenlik garantisi olmayan veya yetersiz geliri olan kişilere sağlanan sosyal güvenlik garantisidir. Aynı kapsamda olmak üzere toplumun özel koruma garantisi sağlanmasını arzu ettiği gaziler ve şehit ailelerine, uluslararası alanda sportif başarı gösterenlere, sanatçılara muhtaç olmaları halinde benzer garanti sağlanır. Kişilerin bu durumları devam ettiği müddetçe bağlanan gelir ve aylıkların verilmesi söz konusudur.

Sosyal güvenlik sistemlerinin idealini oluşturan herkesi, her tehlikeye karşı, insan haysiyetini yaraşır bir seviyede koruma garantisine kavuşturma hedefi pahalı ve yüksek maliyete katlanmayı gerektirir. Fertler ve toplumların sosyal güvenlik için tahsis ettikleri kaynağın seviyesi ile sağlanan sosyal güvenlik garantisinin seviyesi ve standardı arasında doğrudan bir bağlantı vardır. Finansman konusunu önemli hale getiren kullanılan finansman yöntemi ve araçlarının sosyal güvenlik sisteminin gelirin yeniden dağıtıcı etkisini belirleyici olmasıdır.

Sosyal güvenliğin finansmanı çok boyutlu bir konudur. Nitekim sosyal güvenliğin finansmanı:
• Sosyal güvenlik için tahsis edilecek kaynakların seviyesi,
• Sosyal güvenlik sistemlerinin gelir kaynakları,
• Sosyal güvenlik sistemlerinin finansman yöntemleri,
• Sosyal güvenliğin ekonomik etkileri,
başlıkları altında incelenebilir.