SOSYAL POLİTİKA I

Türk toplumsal yapısının bir diğer önemli aracı da bireyler ve gruplar arasındaki bir etkileşimi ifade eden toplumsal yardımlaşmadır. Sosyal yardım yukarıdan aşağıya doğru bir seyir gösterirken, toplumsal yardımlaşma daha sivil bir kavramı ifade etmekte ve toplumun kendi içindeki yardımlaşma dinamiğini ortaya koymaktadır. Türk toplumsal yapısı içerisinde bu yardımlaşmanın kurumsallaştırılmasının bir sonucu olarak vakıf ve benzeri sosyal yardımlaşma kurumları ortaya çıkmıştır. Vakıf, bir hizmetin gerçekleştirilmesi amacı ile kişini sahip olduğu malın özel mülkiyetten çıkarılarak toplumsal mülkiyete aktarılmasına ve orada tutulmasına denir. Toplumsal yapı içerisinde ortak tavır ve toplu hareket etmeye bağlı olarak gelişen bağlılık duygusunun bir yansıması olan bu kurumlar, toplumsal yapının kurumları ve değerlerinin birbiriyle tutarlı şekilde işletilerek çatışmanın önlenmesini sağlamışlardır.Toplumsal ve kültürel özellikleriyle tarihî bir derinliğe sahip olan Türk toplumsal yapısı içinde var olan vakıf kurumu, dünyadaki yönetici elitlerin henüz sosyal adalet, sosyal refah ve dengeli gelir dağılımı gibi konularla ilgilenmedikleri bir dönemde devletten bağımsız olarak bu işlevi yerine getirmiştir. Temelinde gönüllülük ve maddi fedakârlık düşüncesinin yattığı vakıf kurumu, sivil karakteriyle dinamik bir toplumsal yapının da hazırlayıcısı olmuştur.

İslam düşünce sisteminde, ekonomik faaliyetler, bir bütün olarak toplumun refahını her şeyin üstünde tutan bir anlayışça belirlenmektedir. Batı uygulamalarındaki faydacı yaklaşımlardan farklılaşan bu bakış açısı ile ekonomik amaçlar, yoksul ve muhtaçların gözetilmesi, gelecek nesillerin refahına kaynak tahsis edilmesi ve toplum yaşantısının iyileştirilmesi anlayışlarına uygun düzenlenmiştir. Birey-toplum ilişkisinin bu şekilde kurgulanması, “hayır” kavramından türeyen kurumların oluşmasına ve bunların servetin toplum içinde yeniden bölüştürülmesi görevini gerçekleştirmesini sağlamıştır.

Tanzimat ve Meşrutiyet dönemlerinde, II. Mahmut zamanında başlanılan ve Abdulmecid döneminde sürdürülen yapı, deri, cam, halı, dokuma ve savaş donatım sanayisinin kurulması çabaları sonucu İstanbul ve Rumeli’de çoğu yabancı sermaye ve ortaklıklar tarafından kurulup işletilen bu fabrikalardaki işçi sayılarında artışlar olmuştur. Bu koşullar altında, işçi statüsünde çalışanların iş ilişkilerinde korunmalarını öngören politikaların izleneceği bir ortam da oluşmaya başlamıştır. İş ilişkilerini düzenleyen geleneklere dayalı kuralların yerini pozitif hukuk kuralları almış, birbirini izleyen nizamnameler ile ilk yazılı hukuk kurallarına işlerlik kazandırılmıştır.

İlk Türk Medeni Kanunu olma özelliğini gösteren 1876 tarihli Mecelle, iş ilişkilerini dönemin anlayışına uygun olarak “insan kirası” şeklinde ele almıştır. İşçi işveren ilişkilerine liberal ve bireyci görüşle yaklaşan, işçi ve işverenin tam bir özgürlük içinde iş ilişkilerini düzenlemelerini kabul eden Mecelle, çalışma ilişkilerinin düzenlenmesinde ilkel ve bireyci bir görüş getirmiştir. Mecelle’nin iş ilişkilerini akit serbestliği çerçevesinde inceleyen görüşleri yanında, ücretlerin ayni ödenmesini yasaklayan ve günlük çalışma sürelerini düzenleyen hükümleri de mevcuttur.

Prof. Dr. Gerhard Kessler: Almanya’da Nazi rejiminin baskısı nedeni ile ülkesinden ayrılan ve 1933 yılında gerçekleştirilen üniversite reformu çerçevesinde Türkiye’ye davet edilen Kessler, Türkiye’de sosyal politika disiplinin gelişmesine önemli katkılar sağlamıştır. Sosyal politikanın çeşitli meseleleri hakkında çok sayıda eser veren ve bu alanda birçok bilim insanının yetişmesine katkı sağlayan Kessler, ülkemizde sendikacılık hareketlerinin gelişmesi ve 1945 yılından itibaren Çalışma Bakanlığı başta olmak üzere birçok kurumun oluşumunda önemli katkılar sağlamıştır.

1982 Anayasası’nın tüm hak ve özgürlükler açısından getirilen sınırlılıklar ve devleti güçlendiren hükümleri ile 1961 Anayasası’nın özgürlükçü ruhundan aykırı bir niteliğe sahip olduğu söylenebilir. 1982 Anayasası bir yandan getirdiği sınırlayıcı hükümlerle toplumsal güçlerin ve demokratik mekanizmaların güçlenmesini kısıtlayıcı bir etki yaratmış, diğer yandan liberal felsefesi ile devletin sosyal denge ve uzlaşma sağlayıcı rolünden uzaklaşmasına yol açmıştır. 1982 Anayasası’nın “koruma” ilkesi” yerine “düzenleme” ilkesini ön plana çıkardığı görülmektedir. Sendika kurma ve grev hakkında önemli sınırlamalar getiren Anayasa, sendikaların faaliyetlerini de önemli ölçüde sınırlandırmıştır. Anayasa’da kamu görevlileri ile ilgili bir düzenlemeye yer verilmemiş, kamu görevlilerinin sendikal haklara sahip olması 2001 yılında yürürlüğe giren 4688 Sayılı Kanun ile mümkün olabilmiştir.

1961 Anayasası’nın ikinci maddesinde yerini bulan sosyal devlet ilkesi, o döneme kadar sosyal güvenlik, çalışma koşullarının iyileştirilmesi, parasız ilköğretim gibi konularla sınırlı kalan sosyal politika uygulamalarında bir genişleme yaratmıştır.

1871 yılında istanbul’da kurulan Ameleperver Cemiyetinin ve bundan bir yıl sonra 1872 yılında tersane işçilerinin grevinin patlak vermesi Türkiye’de sendikacılık hareketinin doğuş döneminin başlangıçları olarak kabul edilir. Sendikacılık hareketinin ortaya çıkışı ile birlikte Batı’dan gelen etkilerle işçi sınıfına siyasal bilinç verilmeye çalışılmıştır. 1889 yılında kurulan İttihadi Osmani Cemiyeti’nin faaliyeti geniş ölçüde bu amaca yönelmiş ancak istibdat rejiminin etkileri ile örgüt merkezini Paris’e taşımıştır. Bu başarısızlığın ardından 1895’te Tophane işçileri tarafından kurulan Osmanlı Amale Cemiyeti de bir yandan nizami sendikacılık faaliyetini sürdürürken diğer yandan gizlilik içinde işçilere siyasal bilinç verme görevini yerine getirmiştir. Ancak bu örgüt de üyelerine yönelik ağır baskılar nedeni ile varlığını uzun süre devam ettirememiştir. 1885 yılında kapatılan bu cemiyetin mensupları daha sonra Osmanlı Terakki Cemiyetini kurmuşlardır. 1908 yılından sonra özellikle yabancı sermayeli  kuruluşlarda ve önemli illerde işçi derneklerinin sayısının arttığı görülmüştür.

1952 yılında ilk işçi sendikası konfederasyonu olan Türk-İş (Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu) kurulmuştur. Kurulan bu sendikaların mali imkânlar ve örgüt yapıları bakımından yetersiz kaldıkları görülmüştü. 1952 yılında kurulan Türk-İş’i, 1967 yılında Türkiye Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu (DİSK), 1970 yılında Milliyetçi İşçi Sendikaları Konfederasyonu (MİSK) ve 1976 yılında da Hak İşçi Sendikaları Konfederasyonu’nun (HAK-İşi) kuruluşları izlemiştir.

1980’li yıllarla birlikte dışa açılmacı ekonomi politikalarının önemli bir aktörü olan işverenler, çalışma hayatının düzenlenmesi hususunda etkilerini giderek artırmışlardır. Çalışma mevzuatının esnek hale getirilmesi ve esnek çalışma modellerinin uygulanması, istihdam etmedeki vergi yüklerinin hafifletilmesi, verimlilik-ücret ilişkisinin kurulması işveren sendikalarının taleplerinin ortak noktalarını oluşturmaktadır.

Toplumsal ilişki ve yapıları kapitalist dünya sistemi içindeki evrensel dinamikler belirler seçeneğinde diğer tüm seçeneklerin aksine bir sosyal politika uygulama örneği bulunmamaktadır.

Bireysel yaklaşımın ve sınışı toplum yapısının reddedildiği, zanaat ilişkilerinin üretim döngüsünü oluşturduğu “din” ve “kültür” kurumlarının şekillendirdiği Türk Toplumsal Yapısı ise farklı bir sosyo-ekonomik temele oturmaktadır. Bu temel geleneksel aile koruması ve kamu düzenlemeleri ile sosyal yaşama müdahale edilmesi, dezavantajlı grupların korunmasının sosyal ve dinî bir sorumluluğa dayanması gibi özelliklere sahiptir.

Türklerde devlet anlayışı kökleri çok derinlerde bulunan ve sağlam bir düşünce sistemini yansıtan bir dünya görüşüne dayanmaktadır. Türk devlet yapılanmasındaki en önemli olgu “adalet” kavramıdır.

Osmanlılarda vakıfların çok daha büyük gelişmeler gösterdiği, toplumun eğitim, sağlık, sosyal güvenlik gibi en temel ihtiyaçlarının ötesinde son derece ayrıntılara dönük alanlara bile yöneldiği anlaşılmaktadır. Bu durumu ifade etmek için Batılı tarihçiler 16. yüzyıl Osmanlı toplumu için “vakıf cenneti” tabirini kullanmışlardır.

İlk Türk Medeni Kanunu olma özelliğini gösteren 1876 tarihli Mecelle, iş ilişkilerini dönemin anlayışına uygun olarak “insan kirası” şeklinde ele almıştır. İşçi iş- veren ilişkilerine liberal ve bireyci görüşle yaklaşan, işçi ve işverenin tam bir özgürlük içinde iş ilişkilerini düzenlemelerini kabul eden Mecelle, çalışma ilişkilerinin düzenlenmesinde ilkel ve bireyci bir görüş getirmiştir.

Devlet çalışma hayatını özel sektöre bırakmamış aksine müdahalelerde bulunarak özel sektörün önem vermediği birçok Anadolu şehrinde sanayi işletmelerinin kurulması mümkün olmuştur.

II. Dünya Savaşı sonrası dönem, Türk ekonomisinin uluslararası ekonomik düzenlemelere duyarlılığının arttığı ve devletçilik uygulama- sının gevşetildiği bir dönem olarak değerlendirilebilir. Savaş sonrasının büyük gücü ABD, komünizme karşı kapitalist bir cephe kurma yolunda “Marshall Yardımı” olarak bilinen program ile ekonomiyi canlandırma ve devlet müdahalesini sınırlayıcı bir düzenin kurulmasında önemli katkılar sağlamıştır.

Türkiye’de modern sosyal politika kurumlarının ortaya çıkışının çok partili demokratik yaşama geçiş döneminde yapılandırıldığı görülmüştür. 1945 yılında “iş yaşamı ile ilgili hususları düzenleme, yürütme ve denetleme ile görevli” olmak  üzere 4763 sayılı yasa ile Çalışma Bakanlığı kurulmuştur. Ancak illerdeki yapılanmanın İktisat Bakanlığı’na bağlı olmasının ortaya çıkardığı ikili yapı ancak Ocak 1946’da çıkarılan 1945 sayılı yeni yasa ile giderilebilmiştir. Yeni yasa ile merkez örgütü ile taşra örgütü de kurulmaya başlanmıştır. İlk Çalışma Bakanı Ord. Prof. Dr. Sadi Irmak olmuştur.

Tatil-i Eşgal Kanunu: I.ve II. Meşrutiyetin sağladığı haklar çerçevesinde yaygınlık kazanan grev eylemlerini yasaklayan, mevcut sendikaları feshederek sendikaların kurulmasını yasaklayan 1909 tarihli düzenlemedir.

1952 yılında ilk işçi sendikası konfederasyonu olan Türk-İş (Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu) kurulmuştur.