SOSYAL MEDYA VE PROPAGANDA

Yeni iletişim teknolojisi sistemlerinin toplumsal çevrelerce ve özellikle de genç kitle tarafından hızla kabul görmesi, kitleleri içerik ve bilgi paylaşımı noktasında büyük ölçüde özgürleştirmiştir. Devlet sırrı sayılabilecek bir bilgi artık bir anda bütün dünyaya yayılabilmekte, bireyler fotoğraf ve videolar vasıtasıyla anında önemli bir olayı ifşa edebilmektedir. Öyle ki insanlar sosyal ağlar sayesinde, fazla bir risk almadan ya da bir bedel ödemeden büyük kitleleri harekete geçirebilmektedir. Kurum ve hükûmetler bu paylaşımlar nedeniyle ortaya çıkan ve bazen öngörülemeyen ölçüde büyüyen olumsuz sonuçları yatıştırmakta yetersiz kalmaktadır. Artık sosyal medya yoluyla algı yönetimi, siyasal kutuplaşma, terör örgütlerinin ideolojilerini yayması, hatta silah kullanmadan ülkeleri alt üst edecek psikolojik harekatlar gerçekleştirmek mümkündür. Bu sebeple sosyal medya günümüzün en önemli propaganda ve kitleleri harekete geçirme araçlarından biri hâline gelmiştir.

Toplumsal hareketler, birtakım sosyal sorunları çözmek için, toplumsal sistemi değiştirme ya da istenmeyen bir değişikliğin önüne geçme yoluyla, o toplumdaki bir grup tarafından organize edilen kolektif bir eylem türüdür. Toplumsal hareketlerde insanlar bir araya gelerek daha iyi bir toplum yapısına kavuşmak için, ülkenin siyasi veya sosyoekonomik sistemini değiştirmeyi amaçlayan eylemler gerçekleştirirler. Tarihte 1700’lü yıllardan önce örneğine fazla rastlanmayan büyük kitlesel eylemler ya da toplumsal olaylar, özellikle Fransız İhtilali ile birlikte ön plana çıkmaya başlamıştır. Günümüzde de bazen siyasal sistemin değişmesi talebi, bazen adalet ve eşitlik talebi, bazen de kadın hareketi, çevreci hareketler ya da hayvan hakları gibi toplumsal değişim talepleri şeklinde ortaya çıkmaya devam etmektedir. Dolayısıyla toplumsal hareketler, toplumun ihtiyaçlarına dayalı olarak ortaya çıkarlar. Bir toplumdaki belirli bir grup tarafından toplumsal, siyasal yapı ya da sosyoekonomik sistemin artık o toplumun ihtiyaçlarını karşılayamaz hâle geldiği ve sorunların mevcut sistem içinde çözümsüz kaldığı düşünüldüğünde, bir toplumsal olayın ortaya çıkması olası hale gelir.

Toplumsal hareketler, büyük çaplı toplumsal eylemlere ve toplumsal olaylara neden olabilirler. Toplumsal hareketlere bağlı olarak ortaya çıkan “toplumsal eylem” ve “toplumsal olay” kavramlarını birbirinden ayırmak yararlı olacaktır. “Toplumsal eylemler”, yasalar çerçevesinde yapılan toplantı, yürüyüş, basın açıklaması gibi demokratik ifade özgürlüğü kapsamında yer alan ve kamu düzenini bozmadan, kimseye ya da hiçbir mala zarar vermeden, başkalarının özgürlüğünü kısıtlamadan gerçekleştirilen, şiddet içermeyen barışçıl eylemlerdir.
Bu tarz eylemler demokratik toplumlarda, toplumun kendisini ifade etmesine ve rahatlamasına imkân sağlayan demokratik bir davranış şeklidir. Bu nedenle demokratik ülkelerde bu tarz toplumsal eylemler, hukuk kuralları çerçevesinde düzenlenerek vatandaşlara bir hak olarak tanınırken, demokrasi ve özgürlük kültürünün benimsenmediği totaliter yönetimlerde hoş karşılanmazlar. Bunun
sebebi demokratik rejimlerde iktidara gelenlerin halkın isteklerine kulak vererek onların refahı için yönetime talip olmalarıyken totaliter rejimlerde daha çok halktan iktidarın takdirine ve ideolojisine
sorgulamadan uymasının beklenmesidir.

Çoğunluğun fikrine uymadığı için hoş karşılanmasa da şiddet ya da suça teşvik etmeden ve hakaret içermeyen bir usulle, toplumsal gerginliği tırmandırmadan toplumdaki her türlü düşüncenin ifade edilmelerine izin verilmesi, demokrasi kültürünün en temel gerekliliklerindendir. Toplumsal olaylar işte bu yönden diğer barışçıl toplumsal eylemlerden ayrılırlar: Yasalara ve kamu düzenine muhalefetin temel olarak hedef alındığı toplumsal olaylarda göstericiler kısa süre sonra şiddete, kamu düzenini bozmaya ve kaos yaratmaya yönelirler. Böyle bir durumda ise demokrasinin diyalog yoluyla çözüm sürecinin önü büyük ölçüde kapanmış ya da en azından bir süre için engellenmiş olur.

Türkiye’de yürürlükte olan kanun, toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkının kullanılmasında uygulanacak şekil, şart ve usuller ile gerçek ve tüzel kişilerin düzenleyecekleri toplantı ve gösteri yürüyüşlerinin yerini, zamanını, usul ve şartlarını, düzenleme kurulunun görev ve sorumluluklarını, yetkili merciin yasaklama ve erteleme hallerini, güvenlik kuvvetlerinin görev ve yetkileri ile yasakları ve ceza hükümlerini düzenlemektedir (Toplantı ve Gösteri Yürüyüşleri Kanunu, 2019). Kanunun 3. maddesine göre; “Herkes, önceden izin almaksızın, bu Kanun hükümlerine  göre silahsız ve saldırısız olarak kanunların suç saymadığı belirli amaçlarla toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkına sahiptir”. Bununla birlikte toplantı ve yürüyüşün ertelenmesi veya bazı hâllerde yasaklanmasını kanun, yalnızca tanımlanan beş hâlde sınırlamaktadır: Bunlar millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlığın ve genel ahlakın veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunmasıdır. Böyle somut bir durum söz konusu olmak kaydıyla bir bölgenin yöneticisi olan mülki amir, belirli bir toplantıyı bir ayı aşmamak üzere erteleyebilir veya suç işleneceğine dair açık ve yakın tehlike mevcut olması hâlinde tamamen yasaklayabilir.

Bütün Avrupa’yı sarsan 1848’deki “Avrupa Baharı” olaylarından adını alan Arap Baharı, 2011 yılında Tunus’ta başlayıp Kuzey Afrika ve diğer Ortadoğu ülkelerine kadar on dört ülkeye yayılan toplumsal eylemleri ifade eder. Tıpkı Avrupa Baharı’nda olduğu gibi Arap Baharı’nda da protesto gösterileri kısa sürede bir ülkeden birçok ülkeye sıçramış, olayların sıçradığı her ülkede eylemlere çok büyük bir kitlesel katılım olmuş ve olaylar sonucunda birçok ülkede yönetimler el değiştirmiştir. Tunus’ta gerçekleşen protesto eylemleri neticesinde yönetimin el değiştirmesi, bölgede uzun süredir benzer sıkıntılar yaşayan diğer halklarda da büyük bir umut yaratmış, Arap Baharı dalgası kısa sürede birçok ülkeye yayılmıştır. Olayların ilk sıçradığı ülke ilginç bir şekilde Tunus’a sınır olmayan Mısır’dır. Eylemler Mısır’ın ardından aynı ay içerisinde önce Cezayir, Yemen, Lübnan ve Ürdün’e, Şubat ayı içinde ise sırasıyla Bahreyn, Libya, Fas, İran ve Irak’a yayılmıştır. Mart ayında ise bu ülkelere Suudi Arabistan, Suriye, Kuveyt ve Umman’ın eklenmesiyle, olaylar tam olarak on dört ülkeyi etkisi altına almıştır.

Nitekim 2011 yılının Eylül ayında New York’ta başlayarak dünyada birçok şehre yayılan “Wall Street’i İşgal Et” eylemlerinin de Arap Baharı’ndan taktiksel ilham alarak geliştirildiği hareketin kurucuları tarafından ifade edilmiştir. Hatta 2012 yılında Kanada’da harç ücretlerinin artırılması üzerine öğrenciler tarafından Quebec’te başlatılarak birçok şehre yayılan ve aylarca devam eden protesto gösterilerinin de Arap Baharı’ndan esinlenerek başladığı görülmektedir. Öyle ki Quebec’teki olaylar sırasında kullanılan simgenin “Maple Baharı” olarak adlandırılması, eylemlerin fikrini açıkça Arap Baharı’ndan aldığına işaret etmektedir.

Bütün bu sürecin sonunda tam on dört ülkede gerçekleşen olaylar değerlendirildiğinde ülkeler gerçekten eylemlerin amacına uygun bir şekilde dönüşüp demokratik bir yapıya kavuşabilmiş, halkın dile getirdiği yolsuzluk, gelir dağılımındaki adaletsizlik, ifade özgürlüğü, işsizlik gibi sorunlarda iyileşme yaşanmış mıdır? Öncelikle eylemler Tunus’un yanı sıra Mısır, Libya ve Yemen’de de yönetimin değişmesine yol açmış, Ürdün’de ise başbakan görevinden alınarak yerini bir başkasına bırakmıştır. Ancak Arap Baharı’nın ortaya çıktığı ülkeler üzerindeki gerçek etkisi, Birleşmiş Milletler’in yıllık olarak yayınladığı İnsani Kalkınmışlık Düzeyi Endeksi’nde daha sağlıklı olarak bulunabilir. Yaklaşık iki yüzden fazla ülke verisinin karşılaştırıldığı ve ekonomik gelir, sağlık, eğitim gibi çeşitli kriterler göz önüne alınarak oluşturulan endekse göre; Arap Baharı öncesi ve sonrasında belirgin bir değişim ortaya çıkmıştır. Ancak bu değişim olumsuz yöndedir: Endekse göre Mısır on, Tunus on altı, Yemen otuz beş, Libya ise tam kırk dokuz sıra gerileyerek önemli ölçüde düşüş yaşamıştır. Bununla birlikte olayların nihai sonuçları hakkında kesin bir yargıya varabilmek için henüz erken olabilir. Nitekim tarihteki bazı örneklere bakıldığında bu tür büyük ve uzun süreli kitlesel eylemlerin ülkeler üzerindeki asıl etkileri, yıllar sonra ortaya çıkabilmektedir. Günümüzün hızla değişen dünyasında ise bu etkinin olumlu ya da olumsuz anlamdaki sonuçlarını şimdiden kestirebilmek oldukça güçtür.

Sosyal medya olayları tek başına başlatabilecek bir temel unsur olabilecek kadar güçlü bir propaganda aracı değildir ancak hem olayların başlangıcında hem de bütün süreçte örgütlenme ve iletişimi büyük ölçüde kolaylaştırır. Bunun yanında gerçeklerin kolaylıkla ortaya çıkmasına ve geniş çevrelerce öğrenilmesine imkânı sağlar, fikirlerin özgürce ifade edilmesini ve hızlıca yayılmasını kolaylaştırır, organizasyon ve iletişim maliyetini düşürür ve çok sayıda insanın toplumsal olaylara daha kısa sürede tepki göstermesini sağlar.

Aktivistlerin sosyal medya üzerinden yürüttükleri bilgilendirme çalışmaları, bir anda çok sayıda insanın belli bir konuya dikkatinin çekilmesini ve o konuyla ilgili farkındalığın artmasını sağlar. Aynı zamanda sosyal medya, aktivizm süreçlerine katılan bireylerle iletişimin kolayca kurulup onların organize edilmeleri için de masrafsız, kolay ve riski oldukça düşük bir araçtır. Sosyal medya aktivist olmak için eyleme belli bir mekânda doğrudan katılma şartını ortadan kaldırır. Sanal aktivistler bilgisayar üzerinden yaptıkları paylaşımlarla eylemlere destek verebilir, bazen tek bir paylaşım bile kamuoyu yaratmada kurumlardan çok daha büyük bir etkiye ulaşabilmektedir.

Sosyal medyanın aktivist hareketlerine sağladığı diğer bir avantajsa; ünlülerin de desteğini yanlarına almayı kolaylaştırmasıdır. Ünlüler hem takipçileri aracılığıyla bir anda büyük bir kitleye mesajın ulaşabilmesini sağlamakta ve dikkatin konuya çekilmesini kolaylaştırmaktadırlar. Konuya taraftar olan bir ünlünün inandırıcılığı ve toplumdaki prestiji fazlaysa mesajın etkisi artmakta; bu kişileri bir anda sanal bir kanaat önderi hâline getirebilmektedir. Nitekim sosyal psikoloji alanındaki tutum araştırmalarında ortaya çıkan en net ve güvenilir sonuçlardan bir tanesi; insanların bir mesajı ileten kişiden ne kadar hoşlanıyorlarsa o mesaja o kadar olumlu bakmaları ve hatta tutumlarını o yönde değiştirmeleridir.

Castells (2004)’e göre sosyal ağlar tarih boyunca çeşitli şekillerde kurulmuştur; nerede yaşam varsa orada bir sosyal ağ vardır. Ancak ağ toplumunu bunlardan ayıran temel faktör, iletişim teknolojileri sayesinde “uzaktan bağlar”ın oluşturularak korunabilmesi ve yeni türde sosyal ilişkilerin kurulabilmesidir. Tarihte sosyal ağlar dikey ve hiyerarşik bir yapı sergilerken, ağ toplumu ile birlikte bu hiyerarşik yapı büyük ölçüde değişmiş, her birey bu yapıda önemli ve bir ölçüde bir güç hâline gelmiştir. Sosyal ağlarda herhangi bir kişi tarafından ortaya atılan sadece bir tweet ya da paylaşılan bir olayın binlerce kişiyi harekete geçirebilen gücü göz önüne alındığında, ağ toplumunun geleneksel toplum yapısından ne kadar farklı olduğu daha da iyi anlaşılabilir.
Ağ toplumunda zamanın, nerede ve gerçekte kim olduğunuzun hiçbir önemi yoktur, bu nedenle de yapılabilecekleriniz neredeyse sınırsızdır. Bu toplumda her bir birey için bilgi üretmek ve bunu hızla büyük kitlelere yaymak artık imkânsız olmaktan çıkmıştır. Bunu yapmak için gerçek bir haberci olmanıza ya da haberin gerçek kaynağına ulaşmanıza bile gerek bile yoktur; hatta gerçeğin ne olduğu önemli bile değildir. Eski tip şikâyet ve protesto yöntemleri yerine bireyler tek bir paylaşımla dev markaları ve hükûmetleri zor duruma sokabilmektedir. Bu yeni toplum yapısında güç dengeleri çok kaygan hâle gelmiştir.

Sosyal medyanın tanımda belirtilen imaj, sembol ve sloganları anında binlerce kişiye ustaca ve oldukça etkileyici bir biçimde sunma konusunda yarattığı imkân, onu çağımızın en önemli propaganda aracı hâline getirmiştir.

Bazı toplumsal hareketler mevcut siyasal sistemi tamamen değiştirmeyi ve yerine yeni bir düzen kurmayı hedeflerler; bu hareketler sosyolojide “devrimci sosyal hareketler” olarak adlandırılır.

Habermas, “Özel alan ile kamu alanı arasındaki ayrım çizgisi, evin tam ortasından geçer.” der. Özel alan, kamudan ya da başka bir deyişle diğer insanlardan uzak, mümkünse yalnız olduğumuz, ne yaptığımızı kimsenin bilmediği evimizdir. Bununla birlikte her iki alan birbirleriyle sıkı sıkıya ilişkilidir; televizyonu açtığımızda, telefonla konuşmaya başladığımızda ya da internete bağlandığımızda bu özel olma hâli sona erer.

Sosyal medyada yayılan tüm haberlerin gerçek olması

Demokrasi ile yönetilen ülkelerde toplumsal olaylar görülmez.

Sosyal medya zaman zaman insanların özel sağlık bilgilerinin açığa çıkmasına yol açar.

Eski medyanın toplumlar üzerindeki etkisi sosyal medyanın yarattığı etkiden daha büyüktür.

Olayların etkili olduğu ülkelerin çoğunda yalnızca barışçıl eylemlerin gerçekleştirildiği görülmektedir.

İfade ve diğer politik özgürlüklerin eksikliği

Arap Baharı gibi çevre ülkelere yayılan bir toplumsal olay değildir.

Şahıslara ait özel sırların kolayca ifşa edilebilmesine olanak sağlaması