SOSYAL MEDYA VE PROPAGANDA

Avrupa Konseyi tarafından 2017 yılında yayınlanan raporda günümüzdeki çağdaş bilgi ortamının dört temel özelliğinden söz edilmektedir:

a. Geniş çapta erişim sağlanan, ucuz ve teknoloji temelli bilgi üretme,

b. Bilginin hızlı tüketildiği, özel olanın çabucak kamusal hâle gelebildiği platformlar yaratabilme,

c. Bilginin yayılma hızının giderek arttığı, hızlandırılmış haber döngüsü içeren internete bağlı cihazlara sahip olma,

d. Bilginin gerçek zamanlı olarak (takipçi adı verilen) güvenilir kişiler arasında aktarılması ve bilginin sorgulanmasının en aza indirgenmiş olması.

Diğer yandan, yeni iletişim araçları bilgi üretmeyi kolaylaştırsa da, bu ortamlar yanlış, hatalı ve güvenilir olmayan bilgilerin de üretilmesine ve yayılmasına imkan vermektedir. Doğru cevap A'dır.

Manipülasyon, bireylerin kendi iradeleri dışında düşünce, tutum ve davranışlarının etkilenmesi ya da yönlendirilmesidir. İnsanlar manipülasyonlar sonucu kendilerinden istenen kanaat ya da davranış değişikliğini gösterebilmektedir. Doğru cevap C'dir.

Yanlış bilgi olarak Türkçeye çevirdiğimiz, orijinal terimi İngilizce “misinformation” olan kavramı gerçek bilginin eksik veya yanlış biçimde sunulması olarak tanımlamak mümkündür. Yanlış bilgi, aynı zamanda herhangi bir kişi ya da grup hedefine yönelik zarar verme maksadı içermeyen doğru olmayan bilgi paylaşımına verilen genel bir isimdir. Bunun yanı sıra bilgiyi saklama, çarpıtma, tahrif etme de yanlış bilgi kavramına dahil edilebilir. Burada önemli olan yanlış bilgiyi üreten kaynağın niyetidir. Doğru cevap E'dir.

Dezenformasyon, özellikle bir kişi, grup, kurum ya da ülkeye kasıtlı olarak zarar vermek maksadıyla gerçekle ilgisi olmayan yalan bilginin üretilerek yayılmasını içermektedir. Dezenformasyon oldukça sistematik, uzman bir ekiple ve çoğu zaman algı yönetiminin bir parçası olarak sürdürülen faaliyet sürecine de işaret etmektedir. Dezenformasyon hem içerdiği bilginin aldatıcı olması hem de doğrudan ve bilinçli bir zarar verme amacı taşıdığı için bilgi kirliliği türleri arasında en olumsuz sonuçlara neden olabilecek kapasiteye sahiptir. Doğru cevap D'dir.

İngilizcede “malinformation” olarak yer alan ve Türkçeye zararlı bilgi olarak çevirebileceğimiz bu terim, gerçeğe dayalı bilgiler içeren ve bir kişi, kuruluş ya da gruba yönelik zarar vermek maksadıyla yayılan bilgilere genel olarak verilen bir isimdir. Zararlı bilginin diğer bilgi kirliliği türlerinden temel farkı aynı zamanda doğru bilgiyi içermesidir ancak haberin paylaşılma nedeninin kişiye ya da kişilere zarar vermek oluşu bu bilgiyi bir bilgi kirliliği türü hâline getirmektedir. Doğru cevap B'dir.

Big data olarak da adlandırılan büyük veri toplumsal medya paylaşımları, ağ günlükleri, bloglar, fotoğraf, video, log dosyaları gibi değişik kaynaklardan toparlanan tüm verinin analiz edilip sınıflandırılmış, anlamlı ve işlenebilir hâle dönüştürülmüş hâlidir. Doğru cevap C'dir.

Sürekli tekrar, bilişsel açıdan zihnin en son ve en sık karşılaştığı bilgiyi ilk akla getirme üzerine kurulu bir zihinsel süreci tetiklemektedir. Bu etkiyi oluşturmak adına doğruluğuna inanılması istenen enformasyon sıklıkla tekrar edilerek benzer her durumda aynı verinin çağrışım yapması sağlanmaktadır. Örneğin internet haberlerinde sürekli terör saldırısına ilişkin patlama görüntülerini izleyen birinin doğalgaz ya da başka kaynaklı bir patlama esnasında bunu terör saldırısı olarak algılaması, tekrar eden biçimde çocuğun cinsel istismarı haberlerine maruz kalan birinin çocuğun iyi niyetle sevmeye kalkan bir yabancının cinsel tacizde bulunduğunu düşünmesi bahsedilen süreçlerle ilgilidir. Doğru cevap A'dır.

Sosyal medyada bireylerin gözünde meşruiyet oluşturmak adına öncelikle bilgi kaynağına güven oluşturmak ilk hedeflerden biridir. Bunun için bilgi kaynağının herhangi bir otorite, tanınmış kişi ya da uzmanlık dalına sahip olduğundan yola çıkılmaktadır. Herhangi bir istatistiksel verinin devletin resmi kurumlarından edinilmiş gibi gösterilmesi, sağlıkla ilgili bir karalama kampanyasının profesör unvanına sahip doktorlara atfedilen kişilerce yürütülmesi ya da uzun süre zarfında halk nezdinde güvenilirlik tesis eden bir haber kanalının algı yönetiminde kullanılması örnek olarak gösterilebilir. Doğru cevap D'dir.

Devletler ya da şirketler, uzun vadeli stratejik hedefleri doğrultusunda kısa ve orta vadeli gelecekte öne sürecekleri fikir ve yeniliklere kamuoyu tarafından verilecek tepkileri ölçmek veya yumuşatmak adına kısa film, haber paylaşımı ya da sinema üzerinden çeşitli mesajlar sunmaktadır. Örneğin, sosyal medya paylaşımlarında gelecekteki ülkelerin siyasi haritalarının nasıl olacağı, robotların ele geçirdiği dünyada insanları bekleyen gelişmeler, çeşitli hastalıkların gelecekteki seyri, geleceğin en popüler meslekleri gibi içerikler ile farklı askeri ve sanayi gelişimlerine zemin hazırlanabilmektedir. Doğru cevap E'dir.

İnsanoğlu belirli bir grup içerisinde psikolojik olarak çoğunluk gibi davranma ya da çoğunlukla ters düşen fikirlerini gizleme eğilimi göstermektedir. Bu yüzden ortaya atılan bir yeniliğin ya da fikrin genel kabul görmesi, doğruluğu artırıcı bir faktör olarak kabul edilme eğilimiyle birlikte kişiyi de bir süre içerisinde çoğunluğa uyum sağlamaya itmektedir. Örneğin sosyal medya üzerinden paylaşılan siyasi parti mitingleri ya da toplumsal eylemlere katılımın yüksek gösterilmesi maksadıyla fotoğraf üzerinde oynanarak dezenformasyon yöntemiyle kişi sayısını olduğundan çok fazla göstermek fotoğrafı gören kişi üzerinde önemli bir etki bırakmaktadır. Doğru cevap A'dır.

Avrupa Konseyi tarafından 2017 yılında yayınlanan raporda günümüzdeki çağdaş bilgi ortamının dört temel özelliğinden söz edilmektedir:

İnsan odaklı bilişsel süreçlerden geçirilerek elde edilen fikir sonucuna bilgi denmektedir. Bilgi ile enformasyon arasındaki farkı, enformasyonun insanoğlunun dışında gelişen veri akışında var olan soyut kavramlar bütünü iken, bilginin ise insanın fiziksel, biyolojik, psikolojik ve kültürel özelliklerinden süzülerek gelen bir duruma vurgu yaptığı şeklinde ifade etmektedir. Bu çerçevede insanlar aynı enformasyon kaynağından yola çıkarak farklı bilgileri de üretebilme yeteneğine sahiptirler. Bilginin üretilmesi, enformasyona göre çok daha karmaşık, bilişsel ve sistematik süreçlere ihtiyaç duymaktadır.

Enformasyona erişim, sadece insanoğlunun kendi çabasıyla gerçekleşmemektedir. Üstelik enformasyon sadece doğa tarafından da üretilmemektedir. Enformasyon, özellikle günümüzde insanoğlunun zihnine giderek artan bir hızda, zaman ve mekân gözetmeksizin aktarılabilmektedir. Teknoloji devrimi ve internet sayesinde cep telefonlarından kişisel bilgisayarlara, televizyondan diğer iletişim araçlarına kadar denetlenmesi zor pek çok kaynaktan bireylere enformasyon akışı sağlanabilmektedir. Geçmişte tek bir enformasyondan farklı bilgiler üretebilen insanoğlu, günümüzde birbirinden farklı sayısız enformasyon akışından tek ve doğru bilgiye ulaşma gayreti içinde bulun- maktadır. Bu noktada enformasyonun bilgiye dönüşmesinde temel etmen, belli bir amaç doğrultusunda kullanabileceği sistematik süzgeçlerden geçirme yöntemini bulması üzerine odaklanmaktadır. Bilgi toplumunda enformasyon yığınını istenilen zamanda istenildiği kadar, gereksiz tekrarlardan arındırılmış ve kavranabilir bilgiye dönüştürmek ise giderek güçleşmektedir.

Enformasyonun bilgiye dönüşmesi için karmaşık kaynaklardan ayıklanabilmesi, ihtiyaç duyulan zaman içerisinde bilişsel süreçlerden geçirilmesi, yazılı ya da sözlü biçimde iletilir hâle gelebilmesi gerekmektedir. Bu süreç her ne kadar çoğu zaman kendiliğinden gelişen bir durum gibi hissedilse de aslında bilginin ilk kez edinimi aşamasında zaman alan bir durumdur. Özellikle artan enformasyon yüküyle birbiriyle uyumsuz hatta çelişen enformasyonun ayıklanarak tutarlı ve sistematik kişisel bilgiye dönüştürülmesi insanoğlu açısından oldukça yorucu bir süreçtir. Hâl böyle olunca kişiler, kendi bilişsel süreçlerini bir kenara bırakarak hazır üretilmiş bilgiyi doğru olarak kabul etme eğilimi gösterebilmektedir.

Bilgi sadece herhangi bir şey bilmenin ötesinde bir kavrayış hâli ve belirli bir yoruma ulaşmayı da gerektirdiği için çoğu zaman başkası tarafından üretilmiş hazır bilgiyi kullanmak daha kolaydır.

Yanlış bilgi olarak Türkçeye çevirdiğimiz, orijinal terimi İngilizce “misinformation” olan kavramı gerçek bilginin eksik veya yanlış biçimde sunulması olarak tanımlamak mümkündür. Yanlış bilgi, aynı zamanda herhangi bir kişi ya da grup hedefine yönelik zarar verme maksadı içermeyen doğru olmayan bilgi paylaşımına verilen genel bir isimdir. Bunun yanı sıra bilgiyi saklama, çarpıtma, tahrif etme de yanlış bilgi kavramına dahil edilebilir. Burada önemli olan yanlış bilgiyi üreten kaynağın niyetidir. Yanlış bilgide yönlendirici ve zarar verici bir niyet söz konusu olmamaktadır.

İngilizcede “malinformation” olarak yer alan ve Türkçeye zararlı bilgi olarak çevirebileceğimiz bu terim, gerçeğe dayalı bilgiler içeren ve bir kişi, kuruluş ya da gruba yönelik zarar vermek maksadıyla yayılan bilgilere genel olarak verilen bir isimdir. Zararlı bilginin diğer bilgi kirliliği türlerinden temel farkı aynı zamanda doğru bilgiyi içermesidir ancak haberin paylaşılma nedeninin kişiye ya da kişilere zarar vermek oluşu bu bilgiyi bir bilgi kirliliği türü hâline getirmektedir.

Yanlış bilgi, zararlı bilgi ve dezenformasyon arasındaki temel farkları Karlova ve Fisher (2013) beş temel unsura dayandırmaktadır: Objektif gerçeklik, algılanan gerçeklik, bütünlük, geçerlilik ve aldatıcılık. Söz konusu ayrımdan yola çıkarak yanlış bilginin objektif gerçeklik unsurlarını diğerlerine göre daha fazla barındırdığı, algılanan gerçekliğin objektif gerçekliğe daha yakın olduğu, ancak gerçeğin sadece bir kısmını içerdiği, geçerliliğinin daha kolay kanıtlanabileceği ve aldatma amacının olmadığı söylemek mümkündür. Zararlı bilgide ise objektif gerçeklik yanlış bilgiden çok daha az olup algılanan gerçeklik objektif gerçeklikten daha fazladır. Zararlı bilgi kendi içinde tutarlı bir bütünlüğe sahip olabilir, geçerliliğini kanıtlamak bu tutarlılıktan dolayı yanlış bilgiye göre daha zordur.

Diğer taraftan dezenformasyona baktığımızda objektif gerçekliğin ortadan kaybolduğu, enformasyonu üretenin hedeflediği algının yerleştirildiği, kendi içinde bütünlük ve geçerliliğe çoğu zaman sahip olduğu ancak diğer bilgi kirliliği türlerinden farklı olarak doğrudan aldatma amacıyla kasti olarak üretildiğini söylemek mümkündür. 

Sosyal medyada yanlış bilgi üretiminin temel sebebi genellikle tıklanma sayısı, sayfa ziyaretinin artırılması gibi sebeplerle hızlı haber üretimine bağlı kaygılar olarak gösterilirken, zararlı bilgi üretme kişi ya da kurumları karalama, dezenformasyon ise sistematik bir algı yönetiminin bir parçasını oluşturmaktadır.

Dezenformasyon, özellikle yanlış enformasyonun üretilme maksadı itibarıyla diğer bilgi kirliliği türlerinden ayrılmaktadır.

Dezenformasyon kampanyaları genellikle toplumların kültürel, dini, milli ve diğer kimlik unsurlarına zarar verme amacıyla hassasiyetlerini zedeleyecek ve özgür iradeleriyle karar vermelerine engel taşıyacak manipülasyonları hedeflemektedir. Dezenformasyonun hedefine göre kampanya süreleri de değişkenlik göstermektedir. Örneğin ülkedeki seçim sonuçlarını manipüle etme hedefiyle oluşturulan dezenformasyon kampanyaları olay bazlı ya da kısa süreli iken kültürel değişimleri hedefleyen dezenformasyon kampanyaları uzun vadeli sürdürülebilmektedir.

Dezenformasyon kampanyalarında verilen mesajların önemli bir kısmı gerçekle ilgili olmayan manipülatif ve üretilmiş hâldedir. Üretilmiş gerçeğin toplumlar tarafından kabul edilmediği durumlarda dezenformasyon süreçlerinde bazen gerçeğin çarpıtılmış hâli de mesaj olarak sunulabilmektedir. Tüm bu mesajlar öncelikli olarak yasal mecralarda bireylere iletilmeye çalışılır. Dezenformasyon kampanyaları kapsamında üretilen bilgilerin önemli bir kısmı ise toplum tarafından kabul edilmiş güvenilir kaynaklardan edinilmiş biçimde taklit edilerek bireylere sunulmaktadır. Yine dezenformasyon kampanyalarının stratejik amaçlarına uygun olarak değişen biçimde belirli kişiler, gruplar ya da bir toplumun tamamı hedef kitle olarak seçilebilmektedir.

Gelecek Projeksiyonu Oluşturma: Devletler ya da şirketler, uzun vadeli stratejik hedefleri doğrultusunda kısa ve orta vadeli gelecekte öne sürecekleri fikir ve yeniliklere kamuoyu tarafından verilecek tepkileri ölçmek veya yumuşatmak adına kısa film, haber paylaşımı ya da sinema üzerinden çeşitli mesajlar sunmaktadır. Örneğin, sosyal medya paylaşımlarında gelecekteki ülkelerin siyasi haritalarının nasıl olacağı, geleceğin en popüler meslekleri gibi içerikler ile farklı askeri ve sanayi gelişimlerine zemin hazırlanabilmektedir.

Emoji Kullanımı: Sosyal medya paylaşım platformları, kullanıcıların duygusal durumlarını belirten ve emoji denilen görsel kodlar üreterek bunlardan büyük veri oluşturmaktadır. Günümüzde sosyal medya üzerinden bir haber ve içeriklerin hemen altında emoji seçenekleri sunularak kullanıcının içeriklere yönelik beğenme ya da beğenmemelerine yönelik hızlı geri bildirimler vermeleri sağlanmaktadır. Duygusal tepkilere şartlanan beynin mantıksal ve analitik karar mekanizmaları da sınırlanmaktadır. Sosyal medya üzerinden bir haberle karşılaşan kullanıcı, yorum yazmak yerine haberin altında kendine sunulan gülen yüz, öfkeli yüz, mutsuz yüz, korkulu yüz gibi seçenekler üzerinden mantıksal değil duygusal tepki vermeye şartlanmaktadır. Aynı zamanda haberin kamuoyu üzerindeki duygusal etkisini de çok daha kolay bir araya getirerek ölçülmesini sağlayan bu uygulamalar internet kullanıcısını manipülasyona da açık hâle getirmektedir. Zira haber sağlayıcı bir dezenformasyon faaliyeti içinde ise haberdeki emoji geri bildirimine göre haberin yeniden ve daha kabul edilebilir biçimde tasarlanarak yeniden üretilebilmesi mümkündür.

Diğer seçenekler ise sosyal medyada kullanılan en sık algı yönetimi teknikleridir.

Sürekli tekrar, bilişsel açıdan zihnin en son ve en sık karşılaştığı bilgiyi ilk akla getirme üzerine kurulu bir zihinsel süreci tetiklemektedir. Bu etkiyi oluşturmak adına doğruluğuna inanılması istenen enformasyon sıklıkla tekrar edilerek benzer her durumda aynı verinin çağrışım yapması sağlanmaktadır. Örneğin internet haberlerinde tekrar eden biçimde çocuğun cinsel istismarı haberlerine maruz kalan birinin çocuğun iyi niyetle sevmeye kalkan bir yabancının cinsel tacizde bulunduğunu düşünmesi bahsedilen süreçlerle ilgilidir. Yine bir örnek olarak sosyal medya platformlarından Twitter’da #(hashtag) uygulaması sayesinde herhangi bir mesajın basit ve tekrara dayalı şekilde kullanıcılar tarafından sürekli paylaşımı manipüle edilmektedir. Bu çerçevede toplumda kitlesel korku, panik ve özgüven düşüklüğü yaratılması adına belirli haber içeriklerinin sıklıkla tekrar edilmesi güçlü bir algı yönlendirmesi oluşturmaktadır

Dezenformasyonla mücadelede Çin’in dünyadaki en katı yasalara sahip olduğu söylenebilir. 2016 yılında yürürlüğe giren bir yasayla Çin Hükûmeti ülkede ekonomik ve sosyal düzeni kötüleyen söylentiler yaratma veya yayma suçunu iç hukukuna dâhil etmiştir. Ayrıca 2018 yılı içerisinde internetteki Çin kaynaklı bloglarda hükûmet aleyhine yazılan ve üretilen söylentilerle geniş çapta bir mücadele başlatılmıştır. Aynı yılın Ağustos ayı içerisinde, Çin makamları, kişilerin internette karşılaştıkları sahte hesapları ve dezenformasyon kaynaklarının resmi makamlara bildirmelerine izin veren bir uygulama başlatmıştır. Ayrıca Çin resmi makamları tarafından sosyal medya üzerinden üretilen ve yayılan söylentilerin kaynağının otomatik olarak tespit edilebilmesinde yapay zekayı da kullanan bir uygulama kullanılmaya başlanmış, Weibo ve WeChat gibi sosyal medya platformlarında haberlerin anlık olarak yayınlandığı resmi hesaplar açılmıştır.