SOSYAL MEDYA VE PROPAGANDA - Deneme Sınavı - 20

İdeoloji kelimesi, politik veya sosyal bir öğreti oluşturan, bir partinin, hükûmetin, bir grubun ya da kişinin davranışlarına yön veren siyasi, hukuki, bilimsel, felsefi, ahlaki, dini ve estetik düşünceler seti olarak tanımlanabilir (TDK Sözlüğü, 2019). Bu tanıma göre ideolojinin hem bir doktrin olma hem de baş­kalarını etkisi altına alma potansiyeli bulunmak­tadır. Diğer bir ifade ile ideolojinin kurucu/kuru­cuları ya da ideologları, yalnızca bir öğreti ortaya koymayıp, aynı zamanda öğretinin takipçilerinin de olmasını sağlamalıdır. Doğru cevap D’ dir.

İdeoloji ifadesine olumsuz anlam yükleyen düşün­ce okulunun başında Marksistler gelmektedir. Her ne kadar Marksizm ideolojisinin kurucusu kabul edilen Karl Marks görüşlerini doğrudan bu terim üzerinden şekillendirmese de çoğu Marksist’e göre ideoloji bir yanılsamadan (mystification/false consci­ousness) ibarettir ve kitleleri uyutmak ve aldatmak için kullanılır. Doğru cevap A’ dır.

John Rawls, Siyasi Liberalizm (Political Libera­lism) adlı eserinde, ideolojiyi geniş çaplı ve bütün­cül görüşler ya da doktrinler (comprehensive views) olarak görür ve devletin bir ideolojiyi dikte etmek yerine makul bir çoğulculuğu sağlaması gerektiğini savunur. Kendi içinde liberal öge­ler barındıran bu görüşe göre devlet belli bir dinin, cinsiyetin, etnik yapının ya da sınıfın çıkarlarını savunmak yerine, çoğulcu bir adalet sistemi ortaya koyarak, tüm bu farklı bileşenlerin kendilerini ifade edebilecekleri bir alan yaratmalıdır. Doğru cevap B’ dir.

Aristo, Rhetoric adlı eserinde, kitleleri ikna etmek için konuşmacıların göz önünde tutması gereken üç ikna bileşeninden bahseder. Bunlardan ilki, konuşmacının ya da hitap eden kişinin otoritesini, ikincisi dinleyicilerin duygusal tepkilerini ve o anki zihin durumlarını, logos şeklinde ifade edilen üçüncü bileşen ise söylenen sözün argümantasyon mantığını ve kanıtlama becerisini ifade etmektedir. Doğru cevap C’ dir.

Temsil/Yanlış Temsil (Representation/ Misrepresentation): Bilgiyi yayma süreçlerinde ideolojik propaganda yapanlar bu stratejik fonksiyon ile kendilerini tem­sil edecek haber ve bilgileri yaymak isterler. Diğer taraftan, yanlış temsil ise ideolojik duruşuna zarar verme ihtimali bulunan malumatı sansürleme, ken­di ideolojik propagandasına yarayacak kısmı alarak, malumatın bütününü aktarmama ya da gizleme gibi biçimlerde ortaya çıkabilmektedir (Chilton ve Schaffner, 1997). Amerikan mahkemelerinde edilen üçlü yeminde doğruyu, sadece doğruyu ve bütün doğruyu söyleyeceğim ifadesini hatırlamakta yarar vardır: Doğrunun söylenirken, araya yalan katılma­sı ya da bütün doğrunun söylenmemesi durumunda belli noktaların muğlak kalacağı düşünülmek­tedir. Bu tutumun hâkimi yanlış yönlendireceği ve adil karar vermesine engel olacağı hesaba katılarak, sadece doğru bilginin aktarılmasının yanında tüm doğrunun, içine hiç yalan katılmadan aktarılması esası benimsenmiştir. Yanlış temsilde ise bunun tam tersi bir tutum ortaya çıkmaktadır: İdeolojik pro­paganda yapanlar istedikleri metinlerin istedikleri bölümlerini seçerek ya da olduğundan farklı aktara­rak, hitap ettikleri kitleyi kendi ideolojik pozisyon­ları doğrultusunda etkilemek istemektedirler. Doğru cevap C’ dir.

Örtülü Propaganda ve İdeoloji: Propaganda her durumda ayan beyan ortada ve açıkça fark edilecek biçimde olmayabilir. Örtülü propaganda, propaganda yapan kişinin ya da grubun çıkarlarını, taleplerini ve arkasında yatan ideolojiyi belirlemenin zor olduğu bir propaganda biçimidir. Çoğu zaman sahibi unutulmuş anonim sözler dahi bu bağlamda incelenebilir. Örnek vermek gerekirse, yuvayı dişi kuş yapar ifadesi ilk bakışta kadına önem atfediyor gibi görünse de esasen patrimonyal ve erkek egemen bir bakış açısının kadını ev ve aile ile ilişkilendiren, kadına ev işlerine ve ev ekonomisine ilişkin ciddi sorumluluklar yükleyen ve kadının yerini “yuva” ile sınırlandıran, içinde feminizm karşıtı ögeler barındıran bir örtülü propaganda çeşidi olarak görülebilir. Günümüzde de sosyal medyada özellikle erkekler tarafından paylaşılan benzeri birçok ifade, bir taraftan kadınları taltif ediyor gibi değerlendirilirken; diğer yandan onların yer ve sınırlarını belirleyen ideolojik ön kabulleri örtülü biçimde yeniden ürettiği şeklinde eleştirilebilmektedir. Bu soruda da sözü edilen kullanıcılar cinsiyet ayrımcılığını pompalayan bu türden söylemlere tepki göstermek için bu akımı başlatmıştır. Doğru cevap A’ dır.

Türkiye’de ilk defa 60’lı yıllarda televizyon reklamları kullanılarak ideolojik propaganda yapılmaya başladı. Doru cevap B’ dir.

(I) Günümüzde, sosyal medyanın gelişmesi ve bireylerin sosyal medya araçlarına erişebilirliklerini artması ile ideolojiler artık doğrudan ve aracısız biçimde kitlelere ulaşabilmektedir.  (II) Annan’ın sosyal medyanın yol açtığı dönüşüme ilişkin şu tespiti önemlidir: Televizyonun 50 mil­yonluk bir kitleye ulaşması için geçen zaman 13 yıl iken, bu süre Facebook’un aynı sayıda kullanıcıya ulaşması için sadece 3,5 yıldır. Diğer bir ifadeyle, geçmişte çok daha yavaş seyreden kitlelere ulaşma süreci, İnternetin evlere, okullara, cep telefonlarına girmesi ile çok daha hızlı olmaktadır. (III) Siyasi partilerin ideolojik propagandaları incelendiğinde, özellikle devlet yardımı almayan birtakım küçük partilerin bu konuda çok fazla içerik ürettikleri söylenebilir. Bunun finansal yönleri bulunmamaktadır zira sosyal medyada var olmak, çoğu zaman büyük bir ekonomik bedel ödemeyi gerektirmez. Pahalı televizyon reklamlarını sosyal medya içerikleri ile ikame etmek finansal açıdan güçlü olmayan partiler için daha uygulanabilir görünmektedir. Doğru cevap E’ dir.

İdeolojik Propaganda ve Dil: Sosyal medyada kullanılan söylemlerin büyük bir bölümünün, bir ya da birden fazla siyasi ideolojiyi yansıtan bir yanı bulunmaktadır. Dil dediğimizde yalnızca kullanılan sözcükleri değil aynı zamanda onların anlamlarını, aynı şeyi ifade etmek için yapılan kelime seçimlerini ve esasında zihin dünyasını da ifade etmekteyiz. O nedenle, dil, Mehmet Fuat’ın ifade ettiği gibi yalnızca dil­bilimcilerin ilgi alanı ile sınırlı kalan bir çalışma alanı değildir (2001, s.7). Locke, dilin nasıl ortaya çıktığını ifade ederken, zihinsel süreçlerin ve zihinde oluşan fikirlerin kelimeleri oluşturduğunu öne sürer (Lowe, 2002). Bu yönü ile dil bir bakıma ref­leksiyon denilen, zihinde oluşan fikirlerin dış dünyaya yansıtılma aracıdır (Lowe, 2002). İdeolojinin de zihinsel bir süreç, dünyayı anlama ve kavrama sistematiği olduğu düşünülürse, ideolojinin dışa vurumunda dilin önemli bir yerinin olduğunu söylemek mümkün olur. Zihinde oluşan düşünce sistematiği kullanılan dile yansıyarak, zihnin aynası haline gelebilir. Doğru cevap A’ dır.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi de demokratik toplumların işleyişi ve bireylerin kendilerini gerçek­leştirebilmeleri için ifade özgürlüğünün temel koşul olduğunu kabul etmiş fakat bazı özel durumlarda bu özgürlüğün kısıtlanabileceğine kanaat getirmiştir. Özel hayatın ihlali, hakaret, şiddet, demokratik kamu düzeninin tehdit edilmesi gibi durumlarda, yasayla belirtilen hâller, ifade özgürlüğü açısından kapsam dışı bırakılmaktadır. Doğru cevap A’ dır.

Parasosyal etkileşim, radyo, televizyon ve sinemanın izleyici ile izlenen arasında yüz yüze iletişim olduğuna dair bir yanılsamayı ortaya çıkardığı görüşüne dayanır.

Sosyal medyanın geleneksel medyaya kıyasla sahip olduğu bazı özellikler, propaganda tekniklerinin bireyler üzerinde daha etkili olmasını sağlayabilir. Bu özelliklerin neler olduğuna bakacak olursak;

-Sosyal medya, geleneksel medyaya kıyasla daha interaktif bir yapıya sahiptir.

-Sosyal medyanın geleneksel medyadan bir diğer farkı, içeriklerin ve bilgilerin sonsuz bir döngüye sahip olmasıdır.

-Sosyal medya, geleneksel medyadan farklı bir şekilde kullanıcılarının hem içerik üreticisi hem de içeriklerin tüketicisi (üre-tüketici) olduğu bir platform sağlamaktadır.

-Sosyal medya, geleneksel medyaya kıyasla daha hızlı ve ulaşılabilirdir. Bu durum da bireylerin sürekli propagandaya maruz kalmasına sebep olabilir.

-Sosyal medya geleneksel medyaya kıyasla içeriğe yönelik herhangi bir filtreleme uygulamamaktadır.

Doğru cevap D şıkkıdır.

Sosyal medyanın karşılıklı etkileşime izin veren doğası parasosyal etkileşimin de sosyal medyada daha güçlü bir şekilde ortaya çıkmasına sebep olabilir. Horton ve Wohl tarafından 1956 yılında tanımlanan parasosyal etkileşim, radyo, televizyon ve sinemanın izleyici ile izlenen arasında yüz yüze iletişim olduğuna dair bir yanılsamayı ortaya çıkardığı görüşüne dayanır. Parasosyal etkileşim, izleyicinin izlemekte olduğu kişi ile karşılıklı kurduğu psikolojik ilişkidir. Burada izleyici (içerik tüketicisi) izlemekte olduğu kişi ile günlük hayatında kurduğu ilişkiye benzer bir ilişki kurduğunu varsayar. Sosyal medyada parasosyal etkileşimin varlığına dair çalışmalar kısıtlı olsa da sosyal medyanın içeriği daha ulaşılabilir kılan doğası bu etkileşimi arttırabilir. Doğru cevap E şıkkıdır.

Bir sosyal psikolog olan Cialdini (2004), “Var olan en güçlü uyma prensipleri ve taktikleri nelerdir?” sorusunu sorar ve bu soruya cevap ararken gerçekleştirdiği sistematik gözlemleri daha sonrasında altı temel prensip olarak ortaya koyar. Uyma davranışı, bireyin diğer birey ya da grubun talebine bağlı olarak duygu, düşünce ve davranışlarını değiştirmesidir (Asch, 1956). Birey, grubun sosyal normuna, toplumun kurallarına uyma gösterir. Cialdini, insanların evrimsel temelli hedeflerinin olduğunu ve bu hedefler temelinde sosyal etkinin bireyin davranışı üzerinde değişiklik gücü olduğunu söyler. Keza insanoğlunun evrimsel iki amacı vardır: üremek ve hayatta kalmak. Bu iki temel amacı gerçekleştirebilmek için sahip olduğu üç hedeften bahsedilebilir: yakınlık kurma, tutarlı olma ve doğru olma. Doğru cevap B şıkkıdır.

Sosyal medyada kullanılan propaganda teknikleri: -Karşılıklılık Normunun Propaganda Tekniği Olarak Kullanılması -Sosyal Onaylama İhtiyacının Propaganda Tekniği Olarak Kullanılması -Çekiciliğin ve Benzerliğin Propaganda Tekniği Olarak Kullanılması -Tutarlı Olma İhtiyacının Propaganda Tekniği Olarak Kullanılması -Enderlik İlkesinin Propaganda Tekniği Olarak Kullanılması -Uzmanlık/Otorite İlkesinin Propaganda Tekniği Olarak Kullanılması şeklindedir. Doğru cevap D şıkkdır.

Özellikle sosyal medyada bireylerin bilgilerin ne kadar “doğru” olduğuna ilişkin değerlendirmelerinin bilginin kaynağına bakması ile ilgili olmadığı, ne kadar çok kişi paylaşır ise bilginin o kadar doğru olduğunun düşünülmesi ile bağlantılı olduğu görülür. Sosyal medyada oluşturulan anonim hesaplar üzerinden yayılan bilgilerin bir zaman sonra hakikat olarak kabul edilmesi o bilginin sosyal olarak onaylanması ile bağlantılıdır. Bilgiyi paylaşan birey ne kadar çok ise ya da bilgiyi ilk paylaşan kişiyi takip eden kişi sayısı ne kadar fazla ise o bilgi o kadar doğru olarak algılanmaktadır. Doğru cevap A şıkkıdır.

Birey temel olarak tutarlı davranmaya güdülendiği için bir konu hakkında belirginleştirdiği görüşüyle tutarlı şekilde davranmak ister. Dolayısıyla karşı taraftan gelen herhangi bir isteğin kabul edilmesi daha sonrasında istenecek bir başka büyük isteğin kabulünü kolaylaştırmaktadır. Bireyin tutarlı olmasına bağlı olarak kullanılan bu taktiğe eşiğe adım atma taktiği denir (Freedman ve Fraser, 1966). Sosyal medyada bu tür bir propaganda taktiğinin özellikle terör örgütleri tarafından kullanıldığı söylenebilir. Sosyal medyadaki sohbet odalarında bilişsel olarak kandırılma potansiyeli yüksek gençlerle sohbet etmeye başlayan örgüt üyeleri, bireylerden yalnızca kendi tanıtım broşürlerini okumalarını talep ederler. Broşürü okumak gibi küçük bir isteği yerine getiren kişinin daha sonrasında bazı toplantılara gelme, konuşmaları izleme vb. büyük talepleri kabul etme yüzdesi daha yüksek olmaktadır. Doğru cevap C şıkkıdır.

Bu tür bir toplumsal zeminin varlığında Milgram (1963) “İnsan otoriteye bir başkasının ölümüne sebep olacak olsa bile itaat eder mi?” sorusunu temel alarak bir dizi deney gerçekleştirdi. Milgram’ın (1963) bir anlaşmalı katılımcı ile beraber gerçekleştirdiği bu deneyde katılımcılara “cezanın öğrenme üzerinde ne kadar etkili olduğuna dair bir deney” yapılmakta olduğu söylenmekte idi ve anlaşmalı katılımcı ile katılımcı “öğrenci” veya “öğretmen” görevini üstlenebilmek için kura çekmekteydiler. Kura, katılımcının hep “öğretmen” görevini sahipleneceği şekilde planlanmıştı. Bu aşamada deneydeki görev anlatılırken ceza olarak elektrik şokunun verileceği söylenmekte ve anlaşmalı katılımcı kendisinin kalp sorunu olduğunu belirtmekte idi. Bir otorite figürü olarak yapılandırılmış olan deneyci ise belirli bir düzeye kadar elektrik şokunun bir zararı olmadığını söylemekteydi. Bu aşamadan sonra “öğrenci” ve “öğretmen” ayrı odalara yerleştirilmekte ve deneyin devamı boyunca katılımcının duymakta olduğu sesler bir ses kaydından gelmekteydi. Deney başlamadan önce katılımcının elektrik şokunun karşıdaki kişiye nasıl bir rahatsızlık verdiğini anlayabilmesi için kendisine elektrik şoku verilmekte ve kural olarak deney boyunca her bir yanlış cevapta 15’er volt arttırması istenmekteydi. Başlangıçta verilen cevaplara bağlı olarak deney sakince devam etse de bir zaman sonra gelen yanlış cevaplara bağlı olarak katılımcının elektrik şokunu sürekli arttırması gerekmekteydi. Burada kritik olan nokta, ses kaydından “öğrenci”nin artık deneye devam etmek istemediğini söylemesine rağmen otoritenin “Lütfen devam ediniz.” yönergesine bağlı olarak katılımcının elektrik şoku vermeye devam edip etmeyeceği, yani bir başkasına acı verici bir davranışı otoriteye itaat ederek gerçekleştirip gerçekleştirmeyeceğidir. Araştırmanın başlamasından önce var olan beklentilerin aksine deneklerin %65’i otoriteye itaat ederek 450 voltluk yüksek şiddetteki elektriği anlaşmalı katılımcıya vermişlerdir. Doğru cevap B şıkkıdır.

Goebbels'in Sentez kuralı, hedefe verilen mesajın ögelerinin herhangi bir değerlendirmeden geçmeden önce, bir bütün olarak ele alınacağını belirtir. Kaynağın verdiği mesajın içerisinde birden fazla alt başlığın yer alması hâlinde her bir alt başlığın ayrı ayrı birer mesaj olarak verilmesi, hedefin mesajları daha rahat işlemesini sağlaması açısından önemlidir. Keza verilmek istenen mesajın birden fazla bileşeni olduğunda hedefin bileşenlerden yalnızca birine dikkat etmesi söz konusu olabilir. Sosyal medyanın doğasının tam da bu kurala uygun olduğunu söylemek mümkündür. Bir yıl önceye kadar Twitter’daki 140 karakter kısıtlaması, Vine uygulamasında hazırlanan multimedyanın yalnızca 7 saniye olması sentez kuralının sosyal medya için ne kadar geçerli olduğunu göstermektedir. Zira bilgi bombardımanında bireylerin mesajları ayrı ayrı işlemesi imkansızdır. Doğru cevap C şıkkıdır.

Uyumlaştırma kuralı, propagandanın toplumdaki diğer bireyler tarafından kabul edilen bir süreç olduğu bilgisini yerleştirmeyi amaçlar. Böylelikle grubun, toplumun birey üzerindeki normatif etkisinden yararlanmayı hedefler. Grup, bireyden daha büyük ve birey üzerinde etkisi olan bir varlıktır ve birey grup tarafından dışlanmayı göze alamaz. Dolayısıyla dışlanmanın, norm dışı kalmanın olumsuz sonuçları ile karşılaşmak istemeyen birey propagandanın ana mesajına uyum göstererek diğerleri ile “birlik” olur. Genellikle grubun bütünlüğüne vurgu yapan materyallerin kullanımının sağlandığı bu süreçte “aynı milletten”, “aynı dinden”, “aynı etnik kökenden” olmanın vurgulandığı mesajların verildiği görülmektedir. Doğru cevap E şıkkıdır.