SOSYAL MEDYA SOSYOLOJİSİ

Arat ve Rigel’in yorumuyla; mahrem alan; bireylerin mekansızlaştığı, kimseyle hiçbir şey paylaşmadığı, imgeleminde yarattığı ya da susturduğu duygu ve düşünceleridir. Her alanın kendi mahremini ürettiği düşüldüğünde, kamusaldaki erkin burada gerçekleştirdiği söylem ve örgütlenme biçimi kendi içindeki mahrem alanını oluşturmuştur.

Habermas’a göre ev içinde kamusal mekân salon, özel mekân da oturma odasıdır. Bireylerin kamusallığa dahil olmak amacıyla salona geçmesi aynı zamanda mahremiyetten çıkışın göstergesidir. Ataerkil çekirdek aileye dönüşen ailenin içsel alanında bireyler, kamusal bir topluluk oluştururlar. Ancak bu edinimi gerçekleştirirken, kamusaldaki gibi toplum içinde erimezler, siyasal ve ekonomik özgürleşme ile yer değişen biçimde psikolojik bir özgürleşme yaşarlar. Oysa aile dışarıdan bağımsız bir ilişki olarak görülse de emek ve mal dolaşım alanı olması sebebiyle bağımlılık ilişkisine dayanmaktadır. İşte Habermas özel ve kamusal alandaki dönüşüme mahrem alanın da
dâhil olduğunu belirtmektedir. Özel alan otorite kaybına uğramış çekirdek aileyle sınırlandırılarak kamusallaştırılırken, mahremiyet de kamusallığın içine sızmıştır. Kısacası mahrem alanın alenileşerek içinin boşaltıldığını yorumlamaktadır
(2003:118-283).

Modernlikle birlikte politik dar çevreden bağımsızlaşan ve daha kapsayıcı olan söylemsel alana geçmesi sonucu oluşan modernist katılım anlayışı, Habermas’ın demokratik kamusal alana özgü bakışının temelini oluşturmaktadır (Özbek, 2015:63).
Onun kamusal alana dair görüşü şu şekildedir: “Kamusal alan kavramıyla, her şeyden önce, toplumsal yaşamımız içinde, kamuoyuna benzer bir şeyin oluşturabileceği bir alanı kastederiz. Bu alana tüm yurttaşların erişmesi garanti altına alınmıştır. Özel bireylerin kamusal gövde oluşturarak toplandıkları her konuşma durumunda kamusal alanın bir parçası varlık kazanmış olur.” (Habermas, 2015:93).

Diğer yandan Sennett köyün idealleştirilmesine benzer şekilde ailenin de erdemin kaynağı olarak idealleştirildiğine değinmektedir. Bu şekilde özel yaşamın idealize edilmesi mahremiyeti de yükselişe geçirmiştir. Oysa Sennett’e göre özerklik, özgürlük ve bireycilik arayışı, soyutlanmış, huzursuz ve tatminsiz insanı yaratmıştır. Gelinen bu noktada tüm idealler, özel yaşama karışmaması karşılığında, devlete gitgide daha fazla yasal hak tanımaya yol açmıştır (2013, 17-137).

Arendt’in görünümler sahnesi olarak ifade bulan kamusal alan anlayışı, Seyla Benhabib tarafından kamusal alan yaklaşımlarından biri olan “agonistik (yarışmacı) kamu alanı anlayışıyla açıklanmaktadır. Arendt’in kamusal alan çözümlemesinin tarihsel ve normatif dayanağı Antik Yunan’da, polis açılımıyla örtüşen agonistik anlayış, boşluğa
düşmemek adına anlam arayışında olan insanın kahraman, üstün ya da seçkin olduğunu gösteren ya da rekabet ederek itibar kazanma mücadelesine girdiği bir çeşit görünümler alanıdır. Bu görüşün tam karşısında da birleşimsel alan konumlandırılır. Bu modelde de bir kent meydanını işgal eden kalabalıklar yerine, amaçlı olarak bir araya gelmiş toplulukların, eylemlerin ve özgürlüğün gösterildiği bir alan söz konusudur (Benhabib, 1992:77-78).

Sonuç olarak Arendt’in kamusal alanla ilgili görüşleri, modern çağda kamusallıkla hiçbir benzerliği bulunmayan toplumsal alan üzerinde kümelenmektedir. Kaldı ki artık kamusal alana hizmet etmeyen özel alan da mahremiyet alanı olarak ortaya çıkmaktadır. Ancak Arendt bu noktada mahremiyet kavramının da Antik Yunan’da gizliliğe refere eden anlamından uzaklaştığının altını çizmektedir. Özel alan ile mahremin birleştirilmesi ve varlığın özel alandaki etkinlikleriyle öne çıkarılması yoluyla özel ve kamusal alanlar birlikte yok edilmiştir. Toplumun kamunun zirvesine göz alıcı tırmanışı Arendt’e göre haklarını yitirmiş bir kamusal alan meydana getirmiştir.

Küresel kapitalizm, neoliberal politikalar, tüketim ekonomisi, hiper-gerçeklik ve dijitalleşme gibi pek çok kavramın tartışıldığı bu çağda, internet ve teknolojilerinin hızla yayılması toplumları derinden sarsmıştır. Yirmi birinci yüzyıla girildiğinde toplumların dijital teknolojiye bağımlılık düzeyindeki adaptasyonu beraberinde sanal, gerçek-ötesi ve yabancılaşma üzerine kurulu çevrimiçi bir dünya yaratmıştır. Sosyal medyanın şimdiden dünyanın yarısına ulaşmış olması, her sosyal ağın yapısına özgü sunum ve teşhir çabaları mahremiyet alanlarının artan sayıda ihlaline yol açmıştır. Özellikle sosyal medyanın son zamanlardaki meslek statüsündeki fenomenlik vaadi, çevrimiçi şöhret
arzusuyla birlikte ifşa kavramını da gündeme getirmiştir.

İnternette geçirilen sürenin giderek artması, sosyal medyanın gündelik yaşamın içine sızması, boş zaman faaliyetlerinin yerini alan mobil uygulamalar, oyunlar ve çevrimiçi kimliklerin çevrimdışına taşması toplumların dijitalleşmesinin birer göstergesi olmuştur. Önceki bölümde değinildiği gibi özel alanın yükselişi sosyal medya ağlarında çok net görülmektedir. Hatta yeni kamusal mekânlar olarak da sayılan bu mecralarda, özel yaşamlar herkese rahatlıkla açılan davranış pratiğine dönüşmüştür. Dijital toplumun morfolojisi bir yanıyla esnek, demokratik ve katılıma olanak tanıyan dijital iletişimi sağlarken diğer yanıyla özel alanları deşifre/ifşa etmektedir. Başka bir ifadeyle dijital dünya, bir yandan yeni özgürlük alanları açarken diğer yandan mahrem olanı dolaşıma sokmaktadır. Castells’in “zaman dışı (timeless time)” ve mekânın da “akışkan (the space of flows)” olduğu ağ toplumlarında, sosyal medya platformları yalnızca toplumun sosyal morfolojisini oluşturmakla kalmamakta, kültürel süreçleri de tamamen değiştirmektedir (2000:500). İşte bu değişen kültürel süreçte mahremiyete yönelik en büyük tehlike gözetim olgusudur.

Bugün gizlilik ihlaline geçit veren sosyal medya ağlarının ne kadar korunaklı olduğu, özelden dahi olsa yazılan ya da silinen mesajların, fotoğrafların ya da videoların kaybolmadığı/depolandığı, indirilen uygulamalar kullanılmasa dahi fotoğraf/mikrofon/kamera erişimlerinin arka planda çalıştığı tartışılmaktadır. Örneğin Google Earth programı ile herhangi bir bölgeyi gözetleme olanağına erişen, LinkedIn ile meslek bilgilerini kamuoyuna açan, iPhone’u Bul uygulaması yoluyla takip eden, Foursquare’de mekân bildiren insanların her an gözetime açık olduğu sorgulanmaktadır. Ancak buna rağmen sosyal medyanın teşhirci ve mahremiyeti ihlal eden yapısı göz ardı edilmekte, özel yaşamı kamusal alana taşımak sıradan bir yaşam aktivitesi olarak görülmektedir. Bunun nedeni gözetimin, bilişim ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler
ve popüler uygulamalar yoluyla yaşamın içinde sıradanlaştırılmış olmasıdır (Lyon, 2002:14).

Panoptikon, Yunanca panaptos ve panaptes sözcüklerinden türetilmiştir. Bir teleskop ve mikroskobu niteleyen bu kelime ile herkesçe görülenle her şeyi gören vurgusu yapılmaktadır (Macey, 2005; Aktaran Yılmaz, 2007:37-38). Gerçekte panoptikon, Jeremy Bentham’ın mimar kardeşi Samuel Bentham ile birlikte 1785 yılında tasarladığı bir hapishane modelidir. Bentham kardeşler, bütün (pan-) ve gözlemlemek (-opticon) anlamları taşıyan ve Paris’teki bir askerî okulun yatakhanesinden esinlenerek tasarladıkları panoptikon modeliyle Rusya’da niteliksiz işçilerin işi öğrenerek disiplin
içerisinde çalışmasına yardımcı olacak bir ıslah evi projesi oluşturdular (Werret, 2008:89-90).

Foucault’nun panoptikon yaklaşımını çağdaş gözetim anlayışına uyarlayan Poster, enformasyon teknolojilerini Foucault’nun panoptikon modeline eklemleyerek, bilgisayar veri tabanlarını süperpanoptikon olarak tanımlamıştır. Poster’e göre; denetim toplumu, yeni medya yoluyla disipline sokularak denetimden özgürleşir, çünkü sürece
kullanıcılar gönüllü dâhil olurlar. Başka bir deyişle bireyler etkin ve istekli bir şekilde veri birikimi sürecine katılmakta, böylelikle her hareketinin izlenmesine suç ortağı olmaktadırlar. İşte Poster, denetim sistemlerindeki değişime süperpanoptikon
demektedir (2012:549).

Kültürlerin coğrafi farklılaşması sonucunda Batı toplumlarında dokunulmazlık üzerine olan mahremiyet, Doğuda görünmezlik üzerine inşa edilmiştir.

Mahremiyet ekseninde incelendiğinde geleneksel toplumları modernden ayıran en temel kavramlar aile, ev, kadın ve kamudur.

Kamu kavramını geçmişteki anlamından farklılaştırarak “kamusal alan” olarak kavramsallaştıran sosyal bilimci Jürgen Habermas’tır.

Mark Poster, Enformasyon Tarzı: PostYapısalcılık ve Toplumsal Bağlamlar (The Mode of Information Post-Structuralism and Social Contexts-1990) adlı eserinde gözetimi açıklamak üzere süperpanoptikon kavramını ilk kullanan kişidir.

Değişen toplum yapısı ve dolayısıyla kültürel sistem için Castells (2008) “ağ toplumu”, Lévy (2001) “siberkültür”, Masuda (1981) “bilgi toplumu”, Bell (1999) “sanayi sonrası toplum” Toffler (1980) “üçüncü dalga” ve Heep (2015) “medyatikleşen kültür” gibi farklı kavramsal tanımlamalar getirmiştir.

Geçmişte gizliliği betimleyen mahrem, modern zamanlarda kamusalın yerini alan özel alan biçimine sızmış, modern sonrası çağda da aleniyet şeklinde yayılmıştır. Mahremiyetin karşıtı doğrudan doğruya aleniyet değil, sırrı açığa vurma anlamına gelen ifşaat olarak yorumlanmaktadır.

Özel alan ile kamusal alan arasındaki sınırları net bir şekilde çizen düşünürler Locke, Rousseau ve Hegel’dir.

Habermas açısından kamuoyu (opinion) ve kamusal alan (public opinion) kavramlarının 18. yüzyılda ortaya çıkması rastlantı değildir.

Sennett için bireyselliğin kamusal alanı ihlal etmesi mahremiyet despotizmi yaratmıştır. Yükselişe geçen bireysellik ve zayıflayan toplumsallık sonucu aktörlük rolünden izleyici konumuna geçen insan pasifleşmiştir.