Sosyal Medya ve Risk Toplumu

Sosyal medya; bloglar, mikro bloglar, anlık mesajlaşma programları, yer bildirim ve fotoğraf paylaşım uygulamaları, sosyal ağlar, sohbet siteleri, forumlar gibi paylaşıma ve katılıma izin veren uygulamaların
tamamını kapsayan bir terimdir. 

Yeni iletişim ortamları ile aynı anlamda kullanılan yeni medya, 1970’lerde, bilgi ve iletişim tabanlı araştırmalarda, sosyal, psikolojik, ekonomik, politik ve kültürel çalışmalar yapan bilim insanları tarafından ortaya atılmış bir kavramdır. Ancak 70’lerde değinilen anlam, 90’larda müthiş bir ivme kazanan bilgisayar ve
internet teknolojisi ile birlikte genişlemiş ve farklı boyutlara ulaşmıştır. “Multi- medya” ya da çoklu
ortam gibi bütün bilinen farklı ortamları bir araya toplama yetisine sahip olan yeni iletişim ortamları metin, durağan görüntü, hareketli görüntü, ses gibi biçimlerin birlikteliğinden beslenmektedir. 

Kullanıcılarına gündelik hayatın hemen her ihtiyacına yönelik zengin içerikler sunan sosyal medya mecrası, eş zamanlı olarak yığınların haber, video, fotoğraf, yazı paylaşımını, yorum ve görüşlerini iletme, takip etme/gözetleme olanağı sunmaktadır. Konvansiyonel kitle iletişim araçlarından bu anlamda farklılaşan ve kullanıcıyı edilgen olmaktan çıkararak etkinleştiren sosyal medya, benzer şekilde anındalığı ve hızlılığı ile
çoğu kitle iletişim aracından da ayrışmaktadır.

Conversation (Sohbet, iletişim): Sosyal medyanın temelinde karşılıklı iletişim vardır. Ortak ilgi alanlarına sahip olduğunuz kişiler ile farklı alanlarda yapacağınız paylaşımlar, sosyal medyadaki varlığınızdır.

Commenting (Yorumlamak): Sosyal medya paylaşımlarının temel ögelerinden biri yorumlamaktır. Diğer insanların, firmaların ve grupların paylaşımlarına yorumlarınız ile yapacağınız katkı hem sosyal medyanın hem de sizin çevrenizin gelişmesinde önemli bir noktadır.

Collaboration (Uyum, iş birliği): Sosyal yaşamın da temelinde olan iş birliği kavramı, sosyal medyanın gelişimini sağlayan önemli bir araçtır. Sosyal medyanın sosyal toplulukları, kişiler arası uyum ve iş birliği sonucu oluşur.

Sosyal medyanın geçmişi aslında 70’lere dayanıyor. Ward Christensen ve Randy Suess isimli iki bilgisayar meraklısı arkadaş, 1978 yılında arkadaşları ile bilgi paylaşımı içerisinde bulunmak, onlarla irtibatta kalmak için BBS isimli bir yazılımı hayata geçirerek (hiç farkında olmasalar da) ilk sosyal ağ örneğini ortaya koymuştur.

Risk kavramı en genel ifade ile bir eylemin karşılığında eyleyeni bekleyen bir tehdittir. Eyleyen, eyleminde
bulunurken bunun bir tehlike ve kendi hayatını etkileyecek bir olumsuzluk içerebileceğini bilerek
eylemde bulunur.

Beck, risklerin siyaseten dönüşlü olmasını da risklerin kararlara dayanıyor olmasına bağlamaktadır:
Riskler kararlara dayanır; sınai olarak üretilirler ve bu bakımdan siyaseten dönüşlüdürler. Tüm önceki kültürler ve sosyal gelişim aşamaları çeşitli şekillerde tehditlerle karşılaşmıştır, ama bugünün toplumu risklerle başa çıkmaya çalışırken kendisiyle karşı karşıya gelir. Riskler insan eylemlerinin ve ihmallerinin bir yansıması, çok gelişmiş üretici güçlerin ifadesidir. Yani artık tehlike kaynakları cehalet değil, bilgidir; doğa üzerindeki kusurlu hakimiyet değil, kusursuz hakimiyettir; insan anlayışından kaçan şey değil, sanayi çağının kurduğu normlar ve nesnel kısıtlar sistemidir.

Beck’e göre eski zamanlarda insanoğlu “dışsal” tehlikelerle (Tanrılar, doğa, vb.) uğraşmaktadır; ancak günümüzdeki tehlikelerin kaynağı toplumsal, teknolojik ve bilimseldir. Geçmişteki risklerinden farklılaşan günümüz risklerini değerlendiren Beck, bilgi temelli dünyanın yeni riskinin teknoloji kaynaklı olduğunu
düşünmektedir. Beck, risk toplumu kuramını inşa ederken modernleşme ile beraber toplumun giderek daha riskli bir yapıya sahip olduğunu da belirtmektedir. Yaşanan toplumsal riskleri geçmiş dönemlerdeki yoksulluk, kıtlık gibi risklerden ayırarak “teknoloji” olarak tanımlamaktadır.

Risk toplumunun varoluş nedenselliğinde ilk sıraya modernleşmeyi koyan Beck, modernleşmeyle birlikte bireyin ve toplumun yeni tehditlere çok daha açık olduğunu merkeze koymaktadır. Sanayi devrimi sonrasında meydana gelen ekonomik, kültürel, siyasal ve toplumsal yapılardaki değişimler risk toplumunun da başlangıcı olarak kabul edilmektedir.

Beck’te olduğu gibi Giddens için de risk toplumu modernliğin aldığı yeni görünümün temellendirilmesinde ve sonuçlarının irdelenmesinde başvurabileceğimiz bir teorik çerçeve olarak karşımıza çıkar. Giddens’ın Beck’ten farkı, risk toplumu kavramını modernliğin geldiği son aşama şeklinde betimlemeyip, onu, modernliğin ve modernliğin kurumsal boyutlarının yayılması olarak tanımladığı küreselleşmenin sonuçlarından yalnızca bir bölümü olarak görmesidir. Ayrıca Giddens Beck’ten farklı olarak, risk kavramına tek başına bir olumsuzluk yüklemekten de kaçınmıştır.

Sosyal medya gözetime, her yerdelik, kendiliğindenlik, anonimlik ve merkezsizleşmişlik gibi birçok kolaylığı getirmiştir. Sosyal medya gözetimini, Panoptik bir ayrıştırma ve sınıflandırma aracı, kitlelerin kendi kendini gözetlemesi, kişisel bilgi gözetimi, Sinoptik bir sessizleştirme mekanizması ve ruhun terbiyecisi gibi birçok şekilde betimlemek mümkündür. Sosyal medya platformları internet tabanlı platformlardır ve ağırlıklı olarak; sosyal ağlar aracılığıyla iletişim kurmayı, çevrimiçi örgütlenmeleri, ortak bilgi üretimi ve paylaşımını, kullanıcılar tarafından içerik üretimini, difüzyon yani baskın bir kültürün diğerini etkisi altına alması durumunu, gözetimi ve tüketimi desteklemektedir. 

Bireylerin gündelik hayatta yanlarında taşıdıkları telefonlar, bilgisayarlar, nüfus cüzdanları gibi birçok nesne,
bireyin kolayca izlenebilmesine olanak sağlamaktadır. Bireyleri sayısal olarak kodlamak, onları birer kod gibi numaralandırmak günümüz gözetiminin bir ihtiyacı hâline gelmiştir. İnsanoğlunun ortaya çıkardığı teknolojik aygıtlar, günümüzde hem yeni bir dünya hem de yeni bir insan figürünü tartışılır hâle getirmiştir. Geçmişte gözetim ve denetim adına kullanılan panoptik pratikler, günümüzde ağlar üzerine taşınmış ve küresel bir boyut kazanmıştır. Ulus devlet yapısının değişmesi, küreselleşme ve modernitenin de etkisiyle ülkelerin teknolojiye verdiği değer artmış ve mesafeler giderek azaltılmaya çalışılmıştır. Tüm insanların birbirlerine
ağlar ile bağlı hâle getirilmesi, bireyi teknolojinin bir uzantısı hâline getirmiştir. Panoptikon hapishane modelinin aksine, teknoloji tüm insanoğlunu mahkûm etmektedir.

Giddens, Modernliğin Sonuçları adlı kitabında gözetim kavramını endüstriyalizm ve kapitalizm çerçevesinde ele almaktadır. Kapitalizmin varlığını hissettirdiği en erken tarihlerden beri uluslararası bir yapıya sahip olduğunu düşünmektedir. Ona
göre gözetim modernizm ile birlikte ulus devlet ve demokrasinin ayrılamaz bir noktası hâline gelmiştir. Kapitalizmin sahip olduğu yönetim sistemlerini, egemenlik kurabildiği her toprak parçasında hissettirmek amacıyla kullandığını belirtmektedir. Gözetim olgusu Giddens’a göre çoğunlukla modern devlete özgü bir olgudur ve demokrasi ile ayrılmaz bir bütündür. Ona göre modernlik öncesi devlet yapıları, eşgüdümlü olarak her yeri takip edebilecek yapıya sahip değildir. Bu nedenle modernlik sonrası bahsedilen yönetimsel yapının geleneksel uygarlıkların kullandığı yapıdan oldukça farklı olduğunu söylemektedir. 

‘İşlemsel kimlik’,  bir bireyin belirli bir görevle ilgilenmesine ya da bankalar, devlet ya da sigorta şirketleri gibi bir şirket ya da kuruluş ile işlemsel bir ilişkiye girmesine olanak veren dar-tanımlı bilgi kümesi anlamına gelir.

‘Sosyal kimlik’, metinler (örneğin tweet’ler, Facebook paylaşımları), resim (selfie), konum (gidilen yerler) ve
zaman (sıklık ve zamanlama paylaşımı) gibi birey tarafından çevrimiçi olarak paylaşılan verilerin toplamıdır.

"Profesyonel kimlik’, bireyin özellikle iş ve istihdamla ilişkili amaçlar için düzenlenmiş beceri kümesi, yetkinlikleri ve iş deneyimi anlamına gelir.

Dijital ayak izi, kurumların veya bireylerin çevrimiçi etkileşimde bulundukları zaman geride bıraktıkları iz bilgisidir. Bireylerin çevrimdışı ve çevrimiçi gerçekleştirdikleri etkinliklerin sayısal ayak izleri elektronik veri tabanlarına bırakılır ve elektronik olarak bırakılan bu kayıtlar dijital ayak izi olarak tanımlanır.

Panoptikon kavramı, hiç bir zaman inşa edilmemiş olsa da ilk olarak mimarlık alanında kullanılmaya
başlanmış olan, İngiliz düşünür ve sosyal reformcu Jeremy Bentham tarafından 1791’de kurgulanan hapishane projesinden doğmuştur. Modern toplumda Michel Foucault’nun gözetimi anlatmak için kullandığı metaforik bir kavram olmakla birlikte Yunanca’ya dayanan bir kelime olarak panoptikon sözcüğü göz önündeki yer anlamında kullanılmaktadır. Günümüz gözetimini evrensel hâle getiren bir olgu da sosyal paylaşım platformlarıdır. Bu anlamda sosyal medya uygulamalarının gözetime verdiği gönüllü hizmet yadsınamaz bir gerçek hâlini almaktadır. Panoptikon ile sosyal medya uygulamaları arasında birçok benzerlik bulunmasının yanında sosyal medya uygulamalarının Panoptikon’dan daha tehlikeli olduğu açıktır. Kendisini bir eğlence ve sosyalleşme aracı olarak tanıtan ve karşılığında bireylerin telefon numaralarından konum bilgilerine kadar tüm gizli bilgilerini elde eden sosyal medya, bireyler tarafından kabullenilebilir bir gözetim aygıtı hâline gelmiştir.