Sosyal Medya ve Yeni Toplumsal İlişkiler: Sanal Cemaatler, Dijital Topluluklar ve Demokrasi

İletişim teknolojilerinde devrim olarak nitelendirilen değişimler sonucunda ortaya çıkan ve yeni milenyumda küresel düzeyde yaygınlaşarak bugün dünyada 4,6 milyar insanın gündelik yaşamının vazgeçilmezi hâline gelen internet ve yeni medya sadece bir iletişim ve enformasyon aracı değildir. Bir iletişim ve enformasyon aracı olduğu kadar aynı zamanda bir kültür, siyaset ve ekonomi alanı da olan yeni/dijital medya sosyal, kültürel ve siyasal yaşamda her geçen gün daha fazla bütünleşmektedir.

Teknolojinin ve teknolojik gelişmenin kendi doğası ve yapısı doğrultusunda hareket ederek toplumsal ilişkileri belirlediği savı olan teknolojik determinizm toplumsal dönüşümü sadece teknoloji değişkenine indirgeyerek toplumsal alanı açıklama çabasıdır.

Sanal Topluluk/Cemaat (Virtual Community): 1990’lı yıllar itibariyle internet ortamında mevcut coğrafi sınırları aşarak belirli ortak değerler ve çıkarlar doğrultusunda bir grup insanın çevrimiçi olarak tartışma grupları, çevrimiçi forumlar ile ‘sohbet odaları’nda bir araya gelerek oluşturduğu topluluklara Howard Rheingold tarafından verilen ad. 1993 yılında yayınlanan The Virtual Community kitabında ilk kez bu kavramı kullanan Rheingold, sanal cemaatleri, kişisel ilişki ağlarını biçimlendirmek için siber-uzamda bir grup insanın, yeterli düzeyde kamusal tartışmayı gerçekleştirdiğinde, ağda ortaya çıkan sosyal kümelenmeler şeklinde tanımlamıştır. 2000’lerin ikinci yarısında ortaya çıkarak yaygınlaşan sosyal paylaşım ağları bu eğilimi daha geniş bir alana taşımış ve aynı zamanda farklılaştırmıştr.

Siber Uzam: İlk kez ünlü bilim kurgu yazarı William Gibson’ın 1984 tarihli Neuromancer adlı romanında kullandığı bir terimdir. Günümüzde yaygın olarak internetin küresel düzeyde yarattığı ve sayıları milyarlarla ifade edilen internet kullanıcılarının dâhil olduğu yer anlamında, yeni bir soyutlama düzeyi olarak kullanılmaktadır.

Preece de (2000), sanal cemaatlerin anahtar unsurlarını şöyle sıralamaktadır:

1. İnsanlar, ihtiyaçlarını tatmin etmek için di-ğerleri ile etkileşim kurmaktadır.
2. Ortak amaçlar, ortak çıkarlar ve ihtiyaçlar cemaati oluşturmak için neden sağlamaktadır.
3. İnsanların etkileşimine rehberlik eden poli-tikaları mevcuttur.
4. Bilgisayar sistemleri birliktelik duygusunu kolaylaştırmakta ve sosyal etkileşimi desteklemektedir (Aktaran, Türk, 2020: 44).

Sanal cemaatlerde, Twitter gibi mikro-bloglarda veya Ekşi-Sözlükgibi sitelerde kullanıcılar bir takma ya da müstear isim ile profil oluşturarak isimlerini ve gerçek kimliklerini gizleyebilir. Gerçek kimliklerini ka-mufle ettikleri ve böylece sosyal kontrol mekanizmalarını devre dışı bıraktıkları çevrimiçi ortamlarda “ben”lerini serbest bırakmanın verdiği özgürlüğü ve hazzı yaşayabilirler. Gerçek yaşamlarında çekingen ve içe dönük olanlar, bazı dijital, çevrimiçi mecralarda daha rahat olabilmek-tedirler. Kaldı ki, gerçek isimlerin/kimliklerin gizlenerek anonim bir kimlik ile (yeniden) inşa edilen kimliklerle, insanlar farklı kaygılar ve/veya baskı mekanizmaları nedeniyle ifade edemedikleri duygularını ya da kimi konulara dair düşüncelerini daha kolay ifade edebilmektedir.

Nettaş (Netizenship): Dünya Çapında İnternetin (WWW-World Wide Web), ülkeler arasındaki sınırların, pasaportların, vizelerin önemi yokmuşçasına hem ulus ötesi hem de uluslararası bir bağlam yaratması, küreselleşme süreci ile paralel olarak yurttaşlığın da tanımını genişletmektedir. Aynı ülkede yaşayan insanlar için ülkesel bir tanım olan “yurttaşlık” (citizen) yerine aynı ağın bir üyesi olma ya da küresel internet uzamını paylaşıyor olma durumuna karşılık gelen “nettaşlık” (netizenship) kavramı 1992 yılında ilk defa Michael Hauben tarafından kullanılarak literatüre dâhil olmuştur.

Dijital İkilik (Digital dualism): Çevrimdışı ve çevrimiçi hayatların büyük ölçüde ayrı ve farklı gerçeklikler olduğu inancına sosyal medya kuramcısı Nathan Jurgenson dijital ikilik adını verir. “Çevrimiçi ve çevrimdışı birbirinden ayrı alanlar ol-madığı gibi toplamı da sıfır değildir diyen Jurgenson’a göre bu bakışa açısıyla, dijital içerikler fiziksel uzayda bulunan “gerçek” bir dünyadan ayrı olan “sanal” bir dünyanın parçası olarak görülür. Kuramcıya göre, birbirinin içine gerçekten geçmiş bu alanları ayırmak hem yapay hem de gereksizdir (Chayko, 2018: 70).

Kavramı formüle eden Shanyang Zhao’ya göre, Dijital Benlik, çevrimiçi izleyicilerin etkisi altında (kendine özgü bir sosyallik ve etkileşim içinde) kendini tasarlayan ve yaratan benliktir. Dijital ortamlarda oluşturulan bu benlik, çevrimdışı benliğe sürekli olarak temas eder ve onu etkiler. Dahası, bu dijital inşa uygulamalarından türeyen bu benlik, halihazırda fiziksel yaratılmış benlik ile de sürekli bir etkileşim hâlindedir (Morva, 2016: 43-44).

Bilhassa sosyal medya, çok açık bir biçimde sosyal bir yönelime sahiptir ve bazen de başkalarıyla bir şeyler paylaşmanın getirdiği özgeciliği de içermektedir. Bu araçları kullanmanın arkasında yatan sosyal dürtünün önemli bir eğilime karşılık geldiğini vurgulayan Van Dijk (2016: 253), bu eğilimi ağ bireyselleşmesi (network individualization) olarak kavramsallaştırır. Bu kavram, bireyin belirli bir grup veya kurum yerine ağ toplumundaki en önemli düğüm noktası hâline gelmesine işaret eder.

Kitlesel öz iletişim, bireyin kendisinin kişisel olarak oluşturduğu bir mesajı, yine kendisinin belirlediği alıcılara yönlendirmesi ya da kendi tercihleri doğrultusunda seçtiği içeriğe erişmesi doğrultusunda öz (özel/kişisel) bir iletişimken, milyonlarca takipçisi olan bir kişiyi ya da kurumu takip ettiği ya da bir paylaşımı on binlerce kişi tarafından paylaşıldığı ölçüde kitlesel bir iletişimdir.

Nokta.com (dot.com) balonu ya da krizi: 10 Mart 2000 tarihinde ABD’deki NASDAQ endeksinde teknoloji, özellikle internet şirketlerine ait hisse senetlerinin borsada olağanüstü değer kaybettiği (ve teknoloji alanındaki birçok küresel şirketin sonunu getiren gün) dünyada nokta.com (ya da dot.com) krizi/balonu olarak anılmaktadır.

En geniş anlamıyla, medya yakınlaşması çeşitli medya sistemlerinin bir arada bulunduğu ve medya içeriğinin bu sistemler arasında akıcı bir şekilde dolaştığı bir duruma karşılık gelir.

2001 yılında yayınlanan Digital Natives, Digital Immigrants (Dijital Yerliler, Dijital Göçmenler) başlıklı yazısında Marc Prensky, yaşamlarının büyük bölümünü internet, cep telefonları, bilgisayar oyunları gibi dijital çağın araçlarıyla geçirdiklerinden bu araçların, gençlerin yaşamının önemli bir parçasını oluşturduğunu belirterek onları tanımlamak için Dijital Yerliler kavramını kullanmıştır (Marc Prensky, “Digital Natives, Digital Immigrants: Origins Of Terms,” http://www.marcprensky.com/blog/archives/000045.html Erişim Tarihi: 18 Haziran 2020).

Hayran kültüründe, kullanıcı-lar kendi kültürel düşüncelerine yatkın olduğunu düşündükleri endüstrilere kültürel destek vermek ve onlara daha yakın olabilmek amacıyla gönüllü olarak çalışmaktadırlar.

Dijital Eşitsizlik: İnternet ve bilgisayar kullanımından elde edilen faydalara eşit erişim olmaması durumu Kvasny (2006) “Dijital Eşitsizlik” adını vermektedir.

Yurttaş Gazeteciliği (Citizen journa-lism): Kurumsal bir yapıda ya da serbest gazetecilik yapmayan sıradan yurttaşların, şahit oldukları ve haber niteliğindeki olayları, özellikle yaygınlaşan kameralı ve internet bağlantılı akıllı telefonlarıyla fotoğraf veya video kaydı alarak sosyal ağlarda veya bloglarda paylaşmasıdır.

Sears ve Freedman (1967) Seçici Maruz Kalma [Selective Exposure] kavramlarıyla yalnız kendi siyasal görüşlerine seslenen gazeteleri satın alarak okuyan insanları konu edinmiş ve bu durumun siyasal kutuplaşmaya neden olabileceğini vurgulamışlardır. Onlara göre, insanların iletişim üzerinde kontrolü arttıkça bilgiye maruz kalma ve tartışılacak bireyleri seçme konusunda da kontrolleri artmakta, böylelikle hemfikir oldukları bakış açılarını tercih ederken, hemfikir olmadıklarından kaçınacaklardır.

Siber-balkanlaşma: Belirli bir bölgede bir arada yaşayan toplumların birbirlerine düşman küçük bölgelere ya da devletlere ayrılması anlamına gelen “balkanlaşma” kavramından türetilerek, İnternet ortamında kurulan birbirine karşıt ve kutuplaşmış kamuların oluşturduğu durum.

Büyük Veri: Normal veri araçlarının kay-dedemeyeceği, depolayamayacağı ve analiz edemeyeceği kadar devasa veri yığınlarına verilen ad.