Dijital Toplum, Kamusal ve Özel Alan: Mahremiyet İlişkilerinin Dönüşümü

1) Şeriatın yasak ettiği şey;

2) Gizli olan, herkese söylenmeyen;

3) Çok samimi, içli dışlı olan gibi anlamlar içermektedir.

Kültürlerin coğrafi farklılaşması sonucunda Batı toplumlarında dokunulmazlık üzerine olan mahremiyet, Doğuda görünmezlik üzerine inşa edilmiştir.

Mahremiyet ekseninde incelendiğinde geleneksel toplumları modernden ayıran en temel kavramlar aile, ev, kadın ve kamudur. 

Mahremiyet: Kısa Bir Tarih (Privacy: A Short History-2016) adlı eserinde David Vincent da 13. yüzyıldan itibaren ev yaşamı, refah ve mülkiyet ilişkisi bağlamında incelediği mahremiyeti, aile içi ve birey-toplum ilişkisi üzerinden anlatmaktadır. 

Morgan ve Bachofen gibi düşünürlerin, ilk aile yapılaşmasının anaerkil olduğu görüşünün aksine, 20. yüzyılda Amerikan antropolojisinin önde gelen düşünürleri Lowei ve Levi-Strauss öncülüğünde insanlığın kökenlerinin, erkek egemenliğine dayanan ataerkil yapı olduğu varsayımı benimsemiştir.

Moderniteden farklı olarak sekülerleşme, kilisenin etkisinin azalması, aile ihtilaflarının devlet mahkemelerine geçişi, manastırların ortadan kaldırılması dışında, seküler ideolojiler ve açıklamalara daha fazla ağırlık verilmesi anlamına gelmektedir. Sekülerleşmenin yalnızca ideolojik değil, mülkiyet sorunu olduğunun da altını çizen Goody, kilisenin mülk sahibi olmaktan vazgeçtiği anda özellikle aileyle ilişkisinin de değiştiğini vurgulamaktadır. Bu sebeple mülkler de kamu ya da özel sektörün eline geçmektedir.

Kamudan dışlanmıştır, siyasi hakkı yoktur, evden pek çıkamaz, köle olarak görülür, eşi öldüğünde mirastan yararlanamaz, değil baba çocuklar dahi anne üzerinde haklara sahiptir.

Kökleri Antik Çağ’a kadar uzanan kamu(sal) kavramı burjuva dönemine ait modern bir terimdir. Kavramı geçmişteki anlamından farklılaşarak “kamusal alan” olarak kavramsallaştıran sosyal bilimci Jürgen Habermas’tır.

Yunan toplumlarında geleneksel dünya görüşü ve siyasetin kalbi olan ve yasayla düzenlenen site (polis) yaşamında şüphesiz kamu bilinci başattı. Uygarlıkla barbarlık arasındaki sınır çizgisi kabul edilen site, üç sınıftan oluşuyordu: Sitenin yerli halkı “yurttaşlar (politai)”, “yabancılar (metoikos’lar)” ve “köleler”. Roma toplumunda çocuklara verilen geleneksel eğitimin (ataların geleneği/mos maiorum) amacı devlete ve kamu yararına teslimiyeti öğretmek, Romalı yurttaş bilinci kazandırmak, yasaya uygun olarak bireysel ve toplumsal sınırlara dair bilinç aşılamak ve aristokrat olanlara kamu ve askerî eğitimi vermekti (Çevik, 2019:44). Tabii burada esas kamu gücü feodal yapı tarafından desteklenen kralda bulunmaktaydı. Ancak Orta Çağ’a gelindiğinde kralların devleti ve devlet mülkünü özel malları gibi görmeleri ve kamusallığın şahsın özel kimliğinde toplanmasıyla birlikte kamusallık değişime uğramış ve özel yaşam önem kazanmaya başlamıştır (Şahin, 2019:39). 18. yüzyıldan itibaren kentleşmenin doğuşu ve burjuva sınıfının ortaya çıkmasıyla birlikte burjuva kamusu tanımlanmakta, kamusal alan-özel alan ikiliği doğmaktadır.

Frankfurt Okulunun ikinci kuşak temsilcisi ve eleştirel kuramcı olan Jürgen Habermas (1929-) “burjuva kamusal alan” kavramı ve iletişimsel eylem kuramıyla öne çıkmaktadır.

“Kamusal alan kavramıyla, her şeyden önce, toplumsal yaşamımız içinde, kamuoyuna benzer bir şeyin oluşturabileceği bir alanı kastederiz. Bu alana tüm yurttaşların erişmesi garanti altına alınmıştır. Özel bireylerin kamusal gövde oluşturarak toplandıkları her konuşma durumunda kamusal alanın bir parçası varlık kazanmış olur.”

Özel alan ile kamusal alan arasındaki sınırları net bir şekilde çizen düşünürler Locke, Rousseau ve Hegel’dir.

Modernlik, sekülerleşme, kapitalizm ve bireyselliğin kamusal alanı ihlal etmesi ve zayıflayan toplumsallık sonucu kamusal ilişkideki aktörler izleyici konumuna düşmüş, mahremiyet despotizmi ile birlikte boşalan kamusal alanın içini tüketime angaje politik aktörler doldurmuş ve böylelikle kamusal insanın çöküşü gerçekleşmiştir.

Siyaset bilimci olan Hannah Arendt, kamusal modeli, kamusallığı mekândan öteye taşıyan bir aradalık hâliyle adlandırılır: “görünümler sahnesi.”

Hannah Arendt’e göre emperyalizm çağında özel uygulama ve usullere göre değişen bir kamusal alan düzenlenmiştir. Burjuvanın hakim olduğu bu dönemde, kamusal ve özel alandaki rollerin yer değiştirdiği ve her iki alanın da özelliklerini göstermeyen melez bir alan yükselişe geçmiştir: “toplumsal alan”.

Yeni medya, dijitalleşme (digitalization), etkileşim (interactivity), hipermetinsellik (hypertextuality), dağılım (dispersion), sanallık (virtuality) ve eş zamansızlık (asynchronous) özellikleriyle tanımlanmaktadır

Gözetim, kurallara ve normlara dayanmak suretiyle ve toplumları denetleme ve düzene sokma amacıyla kullanılan bir tür egemenlik mekanizmasıdır.

Gözetimin simgesi hâline gelen panoptikon kavramı ilk olarak Michel Foucault tarafından kuramsallaştırılmıştır.

Foucault her bir bireyin somut olarak gözetlenmesini gerekli kılan sistemi panoptikon metaforu üzerinden açıklamaktadır.

Mark Poster, Enformasyon Tarzı: PostYapısalcılık ve Toplumsal Bağlamlar (The Mode of Information Post-Structuralism and Social Contexts-1990) adlı eserinde gözetimi açıklamak üzere süperpanoptikon kavramını ilk kullanan kişidir.