Ağ Toplumu ve Dijital Toplum Teorileri

Günümüzde iletişim teknolojilerinin gelişmesi ve internet ağına bağlı bireylerin iletişim süreçleri yeni bir toplum biçimi olarak değerlendirilen ağ toplumu kavramını gündeme getirmiştir. 

Castells enformasyonu; “iletişim amacıyla bir sınıflandırma ilkesine göre formatlanmış örgütlü bir veriler dizisi” ve bilgiyi de “insan zihnini gözlenebilir bir olgunun kavranmasına uygulamanın sonucunda ortaya çıkan, belli bir tarihsel bağlamda bilim camiasının bilimsel olarak tanımladığı bilimsel süreçlerin kullanılmasıyla elde edilen bir açıklamalar dizisi” olarak tanımlamıştır.

McLuhan’ın küresel köy kavramı, bugünün dünyasında gelişen ve gelişmekte olan iletişim teknolojilerinin topluma olan etkisini açıklamak için önemli bir bakış açısı sunmaktadır. 

McLuhan, 1950’li yıllarda kitle iletişimi ile ilgilenen ve teknolojinin Batı toplumlarındaki düşünsel değişimlerinin nasıl etkilendiğini anlamaya ve tanımlamaya çalışan bir düşünürdür.

McLuhan aynı zamanda kitle iletişim araçlarını, sıcak ve soğuk medya araçları olarak iki kategoriye ayırmaktadır.

Bireylerin yalnızca tek duyusuna hitap eden araçlar sıcak iletişim araçları, birden fazla duyusuna hitap eden araçlar soğuk iletişim araçları olarak adlandırmaktadır.

Dijital platformların yeni toplumsal hareketlerde bir araç hâline gelmesinin çeşitli sebepleri bulunmaktadır. Bu sebeplerden en önemlisi kullanıcıların internete zamandan veya mekândan bağımsız bir şekilde ulaşılabiliyor olmasıdır. Birçok sivil toplum kuruluşu ilgili konuda yaşanan gelişmeleri küresel çapta paylaşıma sunabilmektedir. 

Toplumsal hareketlerin dijital ortamlara taşınması, Change.org gibi internet üzerinden örgütlenme imkanı sağlayan online imza platformlarının da ortaya çıkması ile güçlenmiştir. Her gün milyonlarca kullanıcı küresel, ulusal veya yerel çapta kampanyalar başlatarak her konuda bu ve benzeri platformlar aracılığıyla destek bulabilmektedir. Binlerce imzaya ulaşan kampanyalar karar mercilerinin dikkatini daha kolay bir şekilde çekerek ilgili konunun çözümünde önemli rol oynayabilmektedir. 

Algı yönetimi süreci; ulaşılmak istenen hedefin belirlenmesi, hedef kitlelerin seçilmesi, hedef kitle analizinin yapılması, uygun mesajların hazırlanması, mesajların iletileceği kitle iletişim araçlarının seçimi, mesajın hedef topluma iletilmesi, etki analizi ve geri besleme gibi aşamalardan meydana gelir. Tanımsal olarak basit fakat uygulama sürecinde kompleks ve karmaşık bir yapıda olan algı yönetimi bir iletişim sürecidir. 

Bu kuram bireylerin azınlık oldukları durumlarda fikirlerini, beklentilerini ve tercihlerini ifade etme konusunda sessiz kalma zorunluluğu hissetmelerinin kitle iletişim araçları ile ilişkisini ortaya koymaya çalışmaktadır.

Suskunluk sarmalına göre kitle iletişim araçlarının kimi grupları susturma, kimi gruplara ise konuşma cesareti vermesinde rolü büyüktür. Bireyler, kendi düşüncelerinin diğerleri tarafından kabul göreceğini düşündüğünde konuşma cesareti kazanırken, fikirlerinin desteklenmeyeceğini anladığı durumlarda suskun kalmaktadır. Toplumda yeni konular konuşulmaya başlandığında insanlar kendi görüşlerini belirtmeden önce toplum genelinin konuya bakış açısının ne yönde olduğuna dikkat etmektedir (Hawks, 2002).

Suskunluk sarmalı sürecinde kitle iletişim araçlarının rolünün 3 aşaması bulunmaktadır (NoelleNeumann, 1993). 

1. Şekillendirme: Toplum geneli tarafından kabul edilen düşünceler kitle iletişim araçları ile şekillendirilerek toplumu etkilemektedir. 

2. Pekiştirme: Kitle iletişim araçları toplumda yaygınlaşan düşüncelerin ne veya neler olduğu ile ilgili izlenimleri pekiştirmektedir. 

3. Belirtme: Kitle iletişim araçları bireylerin, toplumda hangi düşünceleri dışlanma korkusu olmadan açıklayabileceğiyle ilgili izlenimleri belirtmektedir. 

McCombs ve Shaw tarafından 1972 yılında geliştirilen gündem belirleme kuramına göre; kitle iletişim araçları haberleri sunuş biçimi ile bireylerin ne düşündüğünü değil ne hakkında konuşacağını belirlemektedir (Wanta & Ghanem, 2007). 

Hipodermik şırınga modeli günümüzde etkisini önemli ölçüde yitirmiştir. Bunun sebebi ise sosyal medyada kullanıcıların pek çok farklı kaynağa ulaşarak bilgiyi teyit edebilme imkanının bulunmasıdır. Sosyal medyanın her an ulaşılabilirliği ve kullanıcıların içerik üreticisi hâline gelmesiyle birlikte doğru bilgiye hem kısa sürede ulaşılabilmekte hem de bu bilgi farklı kaynaklarla karşılaştırılabilmektedir. 

Bu yaklaşıma göre medya insanların inanç, düşünce ve davranışlarında gözlenebilir ve kısa süreli etkiler yaratmazken, uzun vadede kişilerin toplumsal gerçekliği algılama biçimini etkilemektedir. Bu etki zamanla ve kademeli olarak gerçekleşir. 

Frankfurt Okulu yaklaşımlarının temeli, 1923 yılında Institut Für Socialforschung’un (Sosyal Araştırmalar Enstitüsü) kurulması ile atılmıştır. Okulun temel amacı 19. yüzyılın egemen paradigması olan pozitivizmden koparak yeni bir felsefi ve bilimsel anlayış ortaya koymaktır. 

Filtre balonu, internet aktivisti Eli Pariser tarafından ortaya atılan ve kullanıcı hakkındaki konum, arama geçmişi gibi bilgiler doğrultusunda kullanıcının hangi paylaşımları görmek istediğini kişiselleştirerek tahmin eden bir web algoritmasıdır. Filtre balonları sayesinde kullanıcılar kendi kültürel veya ideolojik görüşlerine uygun içeriklerle karşılaşarak kendi bakış açılarına uygun olmayan içeriklerden izole edilmektedir. 

Literatürde “yankı odası” olarak geçen kavram ise; inançların kapalı bir sistem içindeki iletişim ve tekrarlama ile güçlendirilmesi durumudur. Sosyal medya kullanıcıları bir yankı odasını ziyaret ederek insanlar, potansiyel olarak bilinçsiz bir onaylama yanlılığı ile mevcut görüşlerini güçlendiren bilgiler arayabilirler. Bu durum da sosyal platformlarda sosyal ve politik kutuplaşmayı arttırabilir. 

Yankı odaları, kullanıcılar tarafından fark edilmeden yaratılmış olsa bile pek çok amaca hizmet ederek bireylerin önyargılarını güçlendirmektedir. Kullanıcıların kendi düşünceleri, sosyal medya platformlarında tekrar karşılarına çıkarılarak bu düşünceler doğrulanmaktadır. Bu sebeple farklı görüşte herhangi bir kişi ile karşılaşan kullanıcılar, o kişilere daha az güven duymaya başlamaktadır. Bu durumun aksine benzer düşüncelere sahip olan kullanıcılar ise birbirlerine bağlanmaktadır. 

Sosyal medyanın ekonomi politiği, kapitalizmin sosyal medyayı şekillendirme ve sınırlandırmadaki etkilerinin yanı sıra sosyal medyanın kapitalist toplumdaki rolünü ifade etmektedir. Bu terim aynı zamanda sosyal medyayı kapitalist toplum bağlamında araştıran entelektüel paradigmayı da ifade etmektedir. Kitle iletişim araçlarının ekonomi politiğine dayanarak, sosyal medyanın ekonomi politiği dijital platformlarda yerleşik olan sosyal, yasal, kültürel ve teknolojik düzenlemeleri ortaya çıkarmaya çalışarak elde edilen sonuçları incelemektedir. 

Günümüz dünyasında birçok yapılanma artık Web 2.0 üzerinde yer aldığından, mal ve hizmet alışverişi, para akışı ve sermaye yatırımları gibi olgular bu platform üzerinde gerçekleştiğinden artık bilgisayar ve internet alanındaki gelişmeler de kapitalizmin pazar ölçütüne uymaktadır. Dolayısıyla kapitalizmin özel mülkiyete ve kâr arayışına dayanan temel mantığı bilgisayar teknolojileri ve internet için de geçerli olmaktadır (Webster, 1995). Bu durum göz önüne alındığında da bilgisayar teknolojileri ve internetin ana besin kaynağı olan “bilgi” de Marx’ın söylemiyle alakalı olarak bu dijital dünyada işgücüne dönüşmüş ve fiziksel efordan daha fazla değer yaratır hâle gelmiştir. Artık kullanıcıların sarf ettiği fiziksel efordan ziyade dijital dünyada ellerinde bulundurdukları bilgi miktarı daha değerlidir.