Sosyal Hizmet Uygulamalarında Sosyal İnceleme ve Değerlendirme Raporları

Sosyal inceleme, sosyal hizmet uzmanları tarafından müracaatçı sisteminin mikro, mezzo ve makro düzeyde incelenmesi olarak tanımlanır. 

Sosyal hizmette başvuran/müracaatçı (client) terimi, sosyal hizmet uzmanının yardım aktivitesinin odağında yer alan birey, aile, grup veya topluluklar için kullanılır.

Sosyal çalışma görevlisi, psikolojik danışmanlık ve rehberlik, psikoloji, sosyoloji, çocuk gelişimi, öğretmenlik, aile ve tüketici bilimleri ve sosyal hizmet alanlarında eğitim veren kurumlardan mezun meslek mensuplarını ifade eder.

Sosyal inceleme raporu, mesleksel bir yetkinliktir; bu bakımdan sosyal
hizmetin bilgi, beceri ve değer temelini esas alarak oluşturulmalıdır. Bu açıdan bakıldığında SİR, tüm bir sosyal hizmet müdahalesinin yer aldığı belge olarak görülebilir. 

Sosyal Hizmet Merkezleri Yönetmeliği ile meslek elemanı olarak sosyal çalışmacı, psikolog, sosyolog, çocuk gelişimcisi, öğretmen, psikolojik danışman ve rehber öğretmen ile aile ve tüketici bilimleri bölümü mezunlarının sosyal inceleme raporu hazırlama yetkisi olduğu belirlenmiştir. 

Emniyet Genel Müdürlüğü Çocuk Şube Müdürlüğü/Büro Amirliği Kuruluş, Görev ve Çalışma Yönetmeliği'ne göre sosyal çalışmacının görevleri (a) sosyal inceleme raporu hazırlanması için muhafaza altına veya gözaltına alınan çocukla ilk görüşmeyi yapmak, (b) Çocuk hakkında sosyal inceleme raporu hazırlamak ve ilgili büro / kısım amirliğine vermek şeklinde belirtilmiştir. 

Yasal düzenlemeler şunlardır:

• Korunmaya Muhtaç Çocukların Tespiti, İnceleme Korunma Kararlarının Alınması ve Kaldırılmasına İlişkin Yönetmelik
• Özel Kreş ve Gündüz Bakımevleri ile Özel Çocuk Kulüplerinin Kuruluş ve İşleyiş Esasları Hakkında Yönetmelik
• Huzurevleri ile Huzurevi Yaşlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezleri Yönetmeliği
• Sağlık Meslek Mensupları ile Sağlık Hizmetlerinde Çalışan Diğer Meslek Mensuplarının İş ve Görev Tanımlarına Dair Yönetmelik

Sosyal araştırma raporu; şüpheli veya sanığın geçmişi, ailesi, çevresi,
eğitimi, kişisel, sosyal, ekonomik, ruhsal ve psikolojik durumu ile çevresinin sistemli bir bakış açısıyla değerlendirildiği, topluma ve mağdura karşı taşıdığı risk ile ihtiyaçlarının belirlendiği ve bu ihtiyaçlara yönelik hizmet, program ve kaynaklarla ilgili önerileri içeren hüküm öncesi rapordur.

Sosyal hizmet müdahalesi kapsamında, gerektiğinde hastanede, hastanın
ikametinde, işyerinde, okulunda veya sosyal ortamında sosyal inceleme yapılır.

Richmond’a göre ABD’deki çocuk mahkemeleri çocuklar hakkında karar verirken, mahkemedeki sosyal hizmet uzmanları (SHU) tarafından hazırlanan sosyal inceleme raporlarının ve bu raporların hazırlanmasında kullanılan bilgi toplama
yöntemlerinin çocuğun refahı için yararlı olduğunu anlamışlardır. 

Johnson (1995) sosyal inceleme raporlarının;
• Çevresi (fizik ve sosyal) içinde (durum) bireyin değerlendirilmesi
• Sorun ve gereksinimlerinin tanımlanması
• Müracaatçının güçlü yönlerinin (kaynaklarının) ve sınırlarının tanımlanması olarak görmektedir.

Müracaatçılara yapılacak yardım ve desteklerin rasyonel ve profesyonel bir şekilde sunulması için bu konuda eğitim almış profesyonel meslek elemanları tarafından sosyal inceleme yapılması ve objektif bir şekilde kriterlere göre değerlendirilerek rapor sunulması sonucunda yardımın yapılması gerekir. Bu nedenle sosyal inceleme raporuna ihtiyaç duyulmaktadır.

Sosyal inceleme raporu için “Sosyal Hizmet Raporu (Social Work Report)”, “Vaka Kayıt Formu (Case Record/Casework Form)”, “Beyanname (Affidavit)” ve “Sosyal İnceleme Raporu (Social Enquiry Report)” gibi terimler kullanılmaktadır.

• Boşanma/Ayrılık Kararı
• Velayetin Tespiti
• Velayetin Değiştirilmesi veya Kaldırılması
• Evlat Edinme
• Kişisel İlişki Kurulması/Kaldırılması
• Ana Baba Rızasının Aranmaması
• Çocuk Mallarının Korunması
• 6284’e göre Kadına Yönelik Şiddetin Önlenmesi ve Ailenin Korunması
• 5395’e göre Koruyucu ve Destekleyici Tedbir Kararlarının Alınması konularında SİR hazırlanması istenir.

Denetimli serbestlik görevliliği bir meslek değil, sadece bir iş ünvanıdır. Denetimli serbestlik görevlileri aynı zamanda eğitimsel/mesleksel formasyona sahiptirler. Denetimli serbestlik uzmanları ek olarak suç ve suç işleme üzerine eğitim alarak uzmanlaşmışlardır. 

Sosyal inceleme raporları yazmak sosyal hizmet mesleğinin gereği ve aynı zamanda yasal bir zorunluluktur. Yani, sosyal inceleme raporlarının
hem yasal hem de mesleki anlamda yazılması bir gerekliliktir. Yasal ve mesleki zorunluluk bu raporların ne kadar önemli olduğunu ve müracaatçıların yaşamları ile ilgili verilecek kararlarda ne kadar etkili olduğunu görmekteyiz. Bu nedenle, sosyal inceleme raporların bu konuda profesyonel anlamda eğitim almış, sosyal hizmet bilgi, beceri ve değer temelini esas alan bir anlayışla yazılması ve rapor hazırlanırken daha özenli ve dikkatli olunmasını gerektirmektedir.

• Kısa ve öz olması
• Kesin ve Nesnel/Objektif Olması
• Gizlilik İlkesine Uyulmuş Olması
• Müracaatçının Güçlü Yönlerini Ortaya Çıkarması
• Raporun Belli Bir Organizasyona Sahip Olması
• Müracaatçının sahip olduğu kaynakları ortaya çıkarması

Bir sosyal inceleme ve değerlendirme raporu şu bilgileri ve özellikleri içermelidir:

• Yardım başvurusu yapan kişiyi tanıtıcı bilgiler
• Raporun hazırlanma nedeni / amacının belirtilmesi.
• Yardım başvurusu yapan kişinin başvuru nedenin belirtilmesi.
• Yardım başvurusu yapan kişinin sorunu, sorunları / ilgilendiği konular.
• Yardım başvurusu yapan kişinin özgeçmişi ve aile öyküsü.
• Mevcut aile üyeleri/evde yaşayan kişiler ve yardım başvurusu yapan kişi açısından aile üyeleri dışında önemli olan diğer kişilerle ilişkileri,
• Çevreden destek ve yardım alabildiği kişiler, akrabaları, komşuları, arkadaşları ile ilişkileri, kendisine ve ailesine zarar vermesi ihtimali olan kişiler,
• Yardım başvurusu yapan kişinin şu anki sağlık durumu
• Diğer aile üyelerinin eğitim / öğretim özgeçmişi, okul başarısı ve performans, zihinsel özellikler
• Güçlü yanları, problem çözme kapasitesi ve baş edebilme becerileri
• İş durumu, geliri, çalışma deneyimleri, mesleği ve becerileri
• İkametettiği mahalle,ev ve ulaşım imkanları
• Hâli hazırda / önceden yararlandığı sosyal hizmetler ve diğer hizmetler
• Sosyal hizmet uzmanının gözlemleri, değerlendirmeleri ve yorumları
• Yardım ve hizmet planı (Özbesler, 2015),
• İş, sosyal güvenlik, çalışma durumu, medeni durum gibi özellikler
• Duygusal durumu (Obsesyon ve kompulsiyonları, öfke, saldırganlık, dürtü kontrolü vb)
• Bilişsel özellikleri (konuşma tarzı, özgüven, kendini ifade etme, fobileri vb)
• Fiziksel özellikleri (Boy, dış görünüşü, kilo,saç rengi gibi)
• Ruhsal durumu (Tanılanmış ruhsal bir hastalık durumu vb.)
• Davranışsal özellikleri
• Konu ile ilgili yasal dayanaklar
• Sosyal hizmet uzmanın kararı
• Sosyal hizmet uzmanın önerileri

• Raporun yasal dayanağı ve kimlik bilgileri
• Kullanılan kaynaklar ve bilgi toplama yolları
• Suça ilişkin bilgiler 
• Bireysel ve çevresel özellikler
• Suçun ortaya çıkışı, ceza sorumluluğu ve denetlenmesine ilişkin değerlendirme
• Müdahale planı gibi konular dikkate alınmalıdır.

Denetimli serbestlik kapsamında sosyal araştırma raporu hazırlanırken, konusu suç olan bir müracaatçı sistemi ile görüşme yapılacağından daha ağırlıklı olarak müracaatçının suçu, suça neden olan faktörler, topluma ve mağdura karşı taşıdığı risk ile ihtiyaçlarının belirlendiği ve bu ihtiyaçlara yönelik hizmet, program ve kaynaklarla ilgili önerileri içeren bir rapor hazırlanmalıdır.