Sosyal Hizmet Uygulamalarında Kayıt Tutma ve Rapor Yazmada Gizlilik ve Etik Konular

Doğru, uygun, iyi, adil, zorunlu ve ödev olanın neliğini sorgulayarak, yapıp etmelerin, moral eylem olarak değerlendirilip değerlendirilemeyeceğini araştıran ‘etik’in filolojik kökeni alışkanlık, gelenek, görenek anlamına gelen, eski Yunanca ‘ethos’ kelimesine dayanır. 

Etik kavramına ilişkin çeşitli tanımlar yapılmakta, alanlara göre işlevleri ortaya konmaya çalışılmaktadır. Çeşitli meslek kolları açısından bakıldığında etik, tarafların uyması veya kaçınması gereken davranışlar bütünü olarak açıklanmaktadır. 

İngiliz Sosyal Hizmet Uzmanları Derneği'ne göre etiğin amacı şu şekilde ifade edilmektedir?
• İnsanın bireysel yaşamının yanı sıra toplumsal yaşamıyla ilgili davranışları ve ilgili sorunları gözden geçirmek,
• İyi ve doğru davranışın ne olduğunu ortaya koymak,
• İyi insan olmanın gerektirdiği özelliklerin yanı sıra davranışları belirleyen ve sınırlayan kuralları temellendirmek,
• İyilik, kötülük, erdem, mutluluk, ahlaki kişilik, onurlu yaşama gibi kavramları açıklamaktır.

Etik, bir mesleğin uygulamasında mesleği uygulayan, hizmet veren elemanların hangi davranışlarının doğru ve hangilerinin yanlış olduğunu ortaya koyan evrensel ve yerel düzeydeki kurallar bütünüdür. 

Sosyal hizmet etiği; mesleki uygulamalarda doğru eylemin ne olduğunun belirlenmesi çabalarını sorun edinen, modern yaşamın insan ilişkilerinde yarattığı değişimlerden etkilenerek gelişen, karar verme sürecinde etik kaygıları ön plana alan etik ilke ve değerler temelinde kurulu bir alandır.

Ahlak kavramı bir kaç farklı şekilde tanımlanmaktadır. Bir tanıma göre ahlak, belli bir dönemde belli insan topluluklarında benimsenmiş olan, bireylerin birbirleriyle ilişkilerini düzenleyen törel davranış kurallarının, yasalarının, ilkelerinin toplamıdır. Türk Dil Kurumu'na göre ahlak, bir toplum içinde kişilerin uymak zorunda oldukları davranış biçimleri ve kurallarıdır. Bir başka tanıma göre ise ahlak, insanların toplum içindeki davranışlarını ve birbiriyle ilişkilerini düzenlemek amacıyla başvurulan kurallar ve ilkeler dizgesi, başka insanların davranışlarını olumlu veya olumsuz biçimde yargılamakta kullanılan ölçütler bütünüdür .

Ahlak kavramı din, gelenek, görenek gibi farklı toplumsal dinamiklerden etkilenerek oluşur. Her ahlaki davranışın yasal yaptırımı olmayabilir. Ahlaki değerlerler, toplumdan topluma farklılık gösterebilir. Ancak, meslek etiği ile bir mesleğin uygulanmasında doğru ve yanlış olan davranışlar tanımlanır. Evrensel özelliğe sahiptirler ve yasal yaptırım da gerektirirler. Kimi zaman ceza davaları konusu da olabilmektedir. Her mesleğin kendine özgü mesleki etik kodları vardır ve zamana ve mekana göre değişmezler. Örneğin, tıp mesleğinin etik değerleri, sosyal hizmet mesleğinin ve diğer mesleklerin etik değerleri evrensel özelliğe sahip olup toplumdan topluma, kültürden kültüre değişmezler. 

Sonuç olarak ahlak, bir toplumdaki norm, değer ve inanç gibi kültürel ögelerin erdemlerini ifade etmek için kullanılırken etik ise bir toplumdan diğerine çok büyük değişiklik göstermeyen ahlak, kültür, değer ve olgular ile norm gibi öğelerin evrensel erdemlerini ifade etmek için kullanılmaktadır.

Sosyal hizmet uzmanlarının mesleki müdahalelerinde tuttukları kayıt ve raporlarda göz önünde bulundurmaları gereken en önemli iki temel kavram gizlilik ve mahremiyettir. Müracaatçı kayıtlarının gizli olduğu ve mahremiyetinin sağlanması gerektiği ilgili yasalarda da belirtilmiştir.

Verilerin saklanması, korunması ve mahremiyeti ile ilgili çeşitli yasal düzenlemeler mevcuttur. Kişisel verilerin korunması ile ilgili en önemli yasal düzenleme, 07/04/2016 tarih ve 29677 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 6698 sayılı Kişisel Verilerin Korunması Kanunudur. 

6698 sayılı Kişisel Verilerin Korunması Kanununun amacı, kişisel verilerin işlenmesinde başta özel hayatın gizliliği olmak üzere kişilerin temel hak ve özgürlüklerini korumak ve kişisel verileri işleyen gerçek ve tüzel kişilerin yükümlülükleri ile uyacakları usul ve esasları düzenlemektir.

6698 Sayılı Kişisel Verilerin Korunması Kanunu'nun 4. Maddesine göre kişisel verilerin işlenmesinde şu ilkelere uyulması zorunludur:
a) Hukuka ve dürüstlük kurallarına uygun olma
b) Doğru ve gerektiğinde güncel olma
c) Belirli, açık ve meşru amaçlar için işlenme
ç) İşlendikleri amaçla bağlantılı, sınırlı ve ölçülü olma
d) İlgili mevzuatta öngörülen veya işlendikleri amaç için gerekli olan süre kadar muhafaza edilme

237 Sayılı Türk Ceza Kanununun 136. Maddesine göre kişisel verileri, hukuka aykırı olarak bir başkasına veren, yayan veya ele geçiren kişi, iki yıldan dört yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır.

Kişisel Verileri Koruma Kurumudur. Bu kurum, 6698 sayılı Kişisel Verilerin Korunması Kanunuyla verilen görevleri yerine getirmek üzere, idari ve mali özerkliğe sahip ve kamu tüzel kişiliğine haiz olarak kurulmuştur.

Kişisel Verileri Koruma Kurumu'nun görev alanı itibarıyla, uygulamaları ve mevzuattaki gelişmeleri takip etmek, değerlendirme ve önerilerde bulunmak, araştırma ve incelemeler yapmak veya yaptırmak, ihtiyaç duyulması hâlinde, görev alanına giren konularda kamu kurum ve kuruluşları, sivil toplum kuruluşları, meslek örgütleri veya üniversitelerle işbirliği yapmak, kişisel verilerle ilgili uluslararası gelişmeleri izlemek ve değerlendirmek, görev alanına giren konularda uluslararası kuruluşlarla işbirliği
yapmak, toplantılara katılmak gibi görevleri vardır.

Sosyal hizmet uzmanları müracaatçılarla görüşürken kimi zaman bilgilendirilmiş onayını alması zorunlu (yasal olarak) iken kimi durumlar için zorunlu değildir. Ama her şarta müracaatçının bilgilendirilmiş onayının alınmasında fayda vardır. Bilgilendirilmiş onay, müracaatçı ile yapılan mesleki görüşmeler öncesinde müracaatçının süreç ve işlemler hakkında bilgilendirilerek rızasının yazılı olarak alınması işlemi olarak tanımlanabilir.

Sosyal hizmet uzmanları müracaatçılarını bilgilendirirken açık ve anlaşılır bir dil kullanarak yardımın amacı, riskleri, sınırlılıkları, maliyeti, uygun alternatifleri, müracaatçının onay vermeyebileceğine ya da verdiği onayı geri alabileceğine ilişkin ve onayın kapsadığı zaman dilimine yönelik bilgi vermelidirler.

Onam veremeyecek koşulda olan müracaatçılar (yabancı, okuryazar olmayan, çocuk, engelli vb.) için gerekiyorsa ara formüller (yasal temsilci, tercüman, veli vb. yardımı) bulunmalı ve müracaatçı veya temsilcinin onam dahilinde kendilerine açıklananları anladıklarından emin olunmalıdır.

Müracaatçının herhangi bir nedenle onam vermek istememesi durumunda bunun riskleri ve uygulamanın gerçekleşememe durumu açıklanmalı ve gerekiyorsa süpervizyon alınmalıdır. Özellikle eğitim, araştırma vb. her ne amaçla olursa olsun sosyal hizmet uzmanı ile müracaatçı arasındaki görüşmeler video veya ses kaydı altına alınacaksa müracaatçılardan bilgilendirilmiş yazılı onam alınması zorunludur.

Gizlilik, meslek mensubu ve müracaatçı arasında müracaatçıya ait bilgilerin kişisel mahremiyetinin sağlanması için zımni ya da açık bir biçimde yapılan anlaşmadır. Buna göre gizlilik ilkesinin uygulanması müracaatçıya ait bilgilerin ve müracaatçı tarafından yapılan açıklamaların, müracaatçının yazılı izni olmadan ya da yasalar gerektirmediği müddetçe hiçbir kurum ya da kişiyle paylaşılmaması demektir.

Sosyal hizmet uzmanı belirli bilgileri, müracaatçı kendine veya çevresine zarar verme riski taşıyorsa veya yasal olarak adli mercilere müracaatçı ile ilgili bilgi verilmesi zorunlu kılınmışsa paylaşır. Sosyal hizmet uzmanı, yasal zorunluluklar neticesinde müracaatçıyla ilgili istenen bilgiyi paylaşırken de oldukça hassas davranmalı ve yalnızca talep edilen konu bağlamında ilgili makamlara bilgi vermelidir.

Nispi gizlilik, bilginin ilgilisine göre meslek mensubu tarafından seviyelendirilerek gerekli olan bilgi dışında, fazla bilginin paylaşılmaması olarak tanımlanır. 

Sosyal hizmet uzmanı tarafından müracaatçıya verilen hizmetin kesintiye uğraması (tayin, hastalık, elektronik iletişimin kesilmesi vb.) durumlarına yönelik devamlılığı sağlamak için makul tedbirlerin alınması gerekmektedir. Örneğin başka bir kuruluşa veya kente tayin olacak bir sosyal hizmet uzmanı hâli hazırda çalıştığı kuruluştan ayrılmadan önce müracaatçılarıyla olan mesleki süreçlerini sonlandırmalı veya mümkün olması durumunda bu müracaatçılarını meslektaşlarına havale edebilmelidir. Ayrıca, mahremiyet ve gizlilik kurallarına uymak şartı ile müracaatçıya ilişkin tuttuğu bütün kayıt ve raporları da paylaşmalı ve bunları kendi özel kayıtlarıymış gibi saklamamalıdır.

İntihal, başkalarının özgün fikirlerini, metotlarını, verilerini veya eserlerini bilimsel kurallara uygun biçimde atıf yapmadan kısmen veya tamamen kendi eseri gibi göstermektir. 

Bilimsel araştırmalarda sahtecilik ya da uydurma, gerçekte var olmayan veya tahrif edilmiş verileri kullanmak, bilimsel araştırma hiç yapılmayıp yapılmış gibi göstermek ve tamamen hayal ürünü olan uydurma veriler kullanmak olarak tanımlanır.  

Bilimsel araştırma sonunda elde edilen verilerin kasıtlı olarak değiştirilmesine çarpıtma denir. Çarpıtma, araştırma kayıtları veya elde edilen verileri tahrif etmek, araştırmada kullanılmayan cihaz veya materyalleri kullanılmış gibi göstermek, destek alınan kişi ve kuruluşların çıkarları doğrultusunda araştırma sonuçlarını tahrif etmek veya şekillendirmek olarak tanımlanan etik bir ihlaldir. 

Dilimleme, bir araştırmanın sonuçlarını, araştırmanın bütünlüğünü bozacak şekilde ve uygun olmayan biçimde parçalara ayırıp birden fazla sayıda yayınlayarak bu yayınları akademik atama ve yükseltmelerde ayrı yayınlar olarak sunmaktır. 

Daha önce yayınlanmış bir eserin kaynak göstermeksizin birden fazla mecrada yayınlanması çoklu yayın, tekrar yayın veya “duplication” olarak adlandırılmaktadır. Bir bölümü veya özeti bilimsel bir toplantıda sunulmuş olan çalışmanın bu durum belirtilerek tam metninin bir dergide yayınlanması ya da bir makalenin farklı dillerde ancak editörler haberdar edilerek iki ayrı dergide yayınlanması ise çoklu yayın kapsamında değerlendirilmemektedir. 

Türkiye'de bilimsel araştırmalarda intihal oranını belirlemek için sık olarak “iThenticate ve Turnitin” programları kullanılmaktadır. Bu programların yanı sıra internet üzerinden intihalin ortaya çıkarılması konusunda pek çok web sitesinden bilgi bulunabileceği gibi, önlenmesi amacıyla hazırlanmış yazılımlar da vardır.