SOSYAL HİZMETİN YÖNTEM VE TEKNİKLERİ

Yöntem, meslek elemanlarının uygulamada temel destek aldıkları kuramlara uygun olarak mesleki süreçte varmak istedikleri hedefe ulaşabilmek için kullandıkları yoldur. Kısaca meslek elemanlarını uygulamada başarıya götüren denenmiş bilimsel bir araçtır. Bir uygulamanın meslekleşmesinin en büyük özelliklerinden birisi, yönteminin olmasıdır.

Kuram durumlar ve davranışları tahmin etmek, açıklamak ve değerlendirme yapmaya yardımcı olur. Sosyal çalışmacıların, belirli bir geçmiş, sorunlar ve hedefleri olan müracaatçılara/başvuru sahiplerine nasıl bir tepki vereceği ve nasıl müdahale etmesi gerektiğine mantıksal bir zemin hazırlar. Yöntemler ise sosyal çalışmacıların müracaatçılarla çalışırken belli görevleri yerine getirmek ve belli
hedeflere ulaşmak için kullandıkları belirli teknikler ve yaklaşımlardır. Kuramlar sosyal çalışmacıları başvuru sahipleriyle çalışırken en uygun yöntemi seçme konusunda bilgilendirirler.

a. Psiko-sosyal yaklaşım (psycho-social approach),
b. İşlevsel yaklaşım (functional approach),
c. Sorun çözme yaklaşımı (problem solving approach),
d. Davranışsal yaklaşım (behavioral approach).

Bu yaklaşımlar şu şekilde sıralanabilir: Genelci yaklaşım, genel sistemler yaklaşımı, ekosistemler yaklaşımı, güçler yaklaşımı, güçlendirme yaklaşımı, feminist yaklaşım, baskı karşıtı sosyal çalışma, tinsel sosyal çalışma, psikodinamik yaklaşım, sosyal adalet yaklaşımı, krize müdahale yaklaşımı, birey merkezli model, çözüm merkezli yaklaşım, kendine yardım modeli, etkileşimsel model, postmodern yaklaşım,
yapısal bütüncü yaklaşım, disiplinlerarası yaklaşım gibi.

Başvuru sahipleri; (engelliler, yoksullar, azınlıklar, sığınmacılar, kadınlar, mağdurlar,
çocuklar, lgbti bireyler, vb) özellikleri ve özel gereksinimleri nedeniyle sosyal hizmet almaları gereken, gereksinim içindeki insan gruplarıdır. Bu yaklaşımla sosyal çalışmacı, olumsuz koşullara rağmen başvuru sahibinin psikososyal yönlerini
güçlendirmeyi, baş etme becerileri kazandırmayı ve onları savunmayı görev edinmiş olur. Güçlendirme bir süreçtir. Bireylere, ailelere, gruplara ve toplumlara
kendi içlerindeki ve çevrelerindeki kaynakları keşfetmelerine ve kullanmalarına yardımcı olma isteğini ve yardım etme sürecini tanımlar.

Bu tekniğin kurumsallaşma başlangıcı ABD ve özellikle İngiltere’de daha çok kentleşme ve sanayileşme ile gelen sorunlar karşısında yoksul insanlara yardım amacıyla kurulan “Charity Organisation Society”in çalışmalarında ortaya çıkmıştır. Tarihsel yapısı içinde gelişen bireyle çalışma yöntemi içinde teknik olarak; gözlem (psiko-sosyal gözlem), mesleki görüşme, sosyal değerlendirme, çeşitli ziyaretler
ve ilişkiler (ev, okul vb) yer alır. Bu yöntemle ilgili sosyal değerlendirme üç önemli sorunun cevaplarını bulmaya yöneliktir: Sorun nedir? Nasıl ortaya çıkmıştır? Ve çözmek için neler yapılabilir?

Genellikle bireysel sorunların çözümü için geliştirilmiş ve kullanılmakta olan bireyle çalışma, bireyi etkileme yolları üzerinde odaklaşmasından dolayı, değişmeyi bireysel düzeyde gerçekleştiren bir sosyal çalışma tekniği olarak da görülebilir. Bireyle çalışmada birçok yaklaşımdan yararlanılır. Uygulamanın boyutlarına ve içeriğine göre, sorun çözme yaklaşımı, psiko-sosyal yaklaşım, ekolojik yaklaşım,
güçlendirme yaklaşımı, görev odaklı yaklaşım, işlevsel yaklaşım, davranışsal yaklaşım, feminist yaklaşım, sistem yaklaşımı, kriz tedavisi yaklaşımlarından
mesleki çalışmalarda yararlanılır.

Ait olma duygusunun geliştirilmesi; bireyin ihtiyaçlarının farkında olmak, bireyin sorunlarını çözebileceği kendisini ifade etme olanaklarına kavuşacağı grup ortamında gerçekleşir. Akılcı düşünme ve grupla işbirliği halinde kararlara katılım becerisinin artırılması; demokrasinin gelişimini kolaylaştırır. İnsanlar arasında
farklılıklara karşı olan saygının artırılması; grupla bütünleşme ve ait olma duygusunun gelişmesiyle birlikte farklılıklara saygı duymayı kazanma anlamına
gelmektedir. Anlayışlı ve sıcak bir sosyal atmosferin geliştirilmesi; grup üyelerinin baskı altından kurtulup kişiliklerini geliştirecekleri bir alan açar.

Sosyal çalışmanın bu kuram ile ilgili varsayımı özellikle grupla çalışmasında ifade edilen toplumun birey ve bireyin toplum üzerinde büyük etkisi olduğu varsayımıdır. Kişi yaşamı boyunca grupla değişir ve gelişir. Sosyal çalışma uygulaması üç tür grup bilgisine dayanır: 1) Kişinin içinde doğduğu gruplar (aile, çevre, toplum); 2) Serbest seçilen arkadaş grupları; 3) Önemli ilgi grupları gibi. Grupla çalışma sadece sorun çözme işlevini değil, sorun olmadan da kişileri koruma, değiştirme, geliştirme işlevini yüklenmiştir. Üyelerin ihtiyaçlarını karşılamak, sorunlarını çözmek, uyumlarını sağlamak ve rehabilite etmek grupla çalışmasının ulaşmak istediği amaçlardır.

Aile refahı alanında bireyle çalışma yönteminde;
1. Odak noktası, çevresiyle çeşitli ilişkileri olan aile bireyleridir. Birey ve aile kendine
özgü ihtiyaç ve güçlükleri nedeniyle sorumluluklarını tam anlamıyla yerine getiremediği için sorunlarla karşılaşır. Bunların bir kısmı birey ve ailenin içyapısından, diğer kısmı toplumsal yapıdan kaynaklanırlar.
2. Sorunların çözümlenmesi bireyin kendi yetenek ve becerileri yanında çevresindeki olanak ve kaynakların kullanılmasını gerektirir.
3. Sosyal çalışmacı/sosyal hizmet uzmanı mesleki bilgi ve deneyimini kullanarak sorunlarını çözebilecek düzeye gelmesi için birey ve aileye yardım eder. Buna göre sosyal çalışmacı ve başvuran sorun çözme sorumluluğunu birlikte paylaşır.

Bir sosyal hizmet kuruluşunda sosyal hizmet yönetiminin (social service administration) temel görevi, kurum işlemleri için tespit edilen sosyal politikayı yürürlüğe koymaktır. Sosyal hizmet yönetimi de sosyal çalışmanın değerlerine hizmet etmekte, sosyal refah politikasının bir kuruluş bağlamında somutlaştırılmasında işlevsel kılınmaktadır. Sosyal hizmet kuruluşlarında çağdaş ve hümanist yönetim, çağını yakalamış bilimsel bilgilerle desteklenmiş kurum
kültürü ancak sosyal hizmet yönetimi anlamında yetişmiş sosyal meslek elemanları tarafından yerine getirilebilir. Sosyal hizmet yönetiminin olanakları günümüzde sivil toplum örgütleri başta olmak üzere sosyal refah alanlarında hizmet sunan birçok
kuruluşta kullanılmaktadır.

Toplum örgütlenmesi sosyal çalışmanın ilgilendiği, çeşitli nedenlerle yoksunluk
içine düşmüş kişi, grup ve toplumların psiko-sosyal ve ekonomik uyumsuzluk sorunlarıyla ilgilidir. Toplum kalkınması ise köy ve gecekondu bölgeleri gibi
gelişmemiş toplumların sosyal hizmetler de dâhil olmak üzere tarım, sağlık, eğitim, bayındırlık vb temel sosyal refah sorunlarıyla ilgilidir. Gerçekte toplum kalkınması toplum örgütlenmesinin dinamik bir sürecidir ve bu nedenle toplumla çalışma başlığı altında kavram bütünleşmesi sağlanmıştır.

Toplumun gereksinimlerini karşılamaya yönelik yapılan mesleki çalışmalardan
oluşan bu geniş süreçte; toplumla çalışma, gerek toplum organizasyonu ve gerekse toplum kalkınması uygulamalarında aynı çalışma aşamalarını izler ve
katılıma dayalı bir gelişme için toplum incelemesi, toplumla ilişkiler, planlama, örgütleme, eşgüdüm, eğitim gibi etkinlikler yoluyla toplumlarda katılım
sağlayarak gelişmeyi gerçekleştirmeye çalışır.

Sosyal eylemin amaçları şunlardır: Sosyal ilerlemenin sağlanması, sosyal politikanın değiştirilmesi, sosyal kanunların geliştirilmesi, sağlık ve sosyal yardım hizmetlerinin sağlanmasıdır (Friedlander, 1966, 241). Ancak sosyal eylem görece
uzun bir süreç olarak görülmesine rağmen koşullar ve yapısı gereği genellikle kısa vadeli somut değişmeler yaratmakta kullanılır. Amaç çevreyi de değiştirmektir.

Sosyal çalışmacılar, savunuculukta kapasite geliştirme, kaynak seferberliği, hakları savunma, katılım, ihmal konularında sorumluluk almak ve politika geliştirmek, halk arasında tutum değişikliği gibi konularda profesyonel sosyal hizmet uygulamasının
bir parçası olmakla birlikte katılımı temel alırlar.

Sosyal çalışma alanına yönelen araştırmaların konularını şöyle saptamaktadır: 1)Birey, grup ve toplum düzeyinde değişmenin dinamiğine yönelen araştırmalar.

2)Sosyal hizmetlerin ve sosyal refah hizmetlerinin kapsam ve verimliliklerini ölçmeye yönelen araştırmalar.

3)Bireysel ve toplumsal sorunlar hakkındaki araştırmalar.

4)Sosyal çalışma mesleği ve bu meslek üyeleri hakkında yapılan araştırmalar.

Sosyal hizmet araştırması (research for social service), sosyal hizmet uygulamalarını kolaylaştırmak ve etkinliklerini arttırmak amacıyla bu alanda yapılan araştırma olarak açımlanırken, sosyal refah araştırması (social welfare research) ise sosyal çalışma mesleğinin uygulama yöntemlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Sosyal refah alanında, sosyal çalışmanın belirlenen sorun alanında konuyu tanıması, bunun için halkın soruna bakışının, gereksemelerinin ve boyutlarının saptanması, buna göre kendi hareket biçimini, çalışma yöntemini,
çözüm yollarını netleştirmesi amaçlarıyla belirli bir bölgede ve sorun alanında yapılan tanımsal ağırlıklı araştırmadır.

Görüşme sosyal çalışma mesleğinin temeli olup, insanlara yardımcı olmada büyük önem taşır. Sosyal çalışma görüşmeleri bilgi toplama ve sosyal inceleme, bilgi verme, teşhis ya da karar verme, tedavi görüşmeleri gibi adlar alabilir. Başvuru sahibinin sosyal durumu hakkında geniş içgörü kazandıracak olan araç görüşmedir. Sosyal çalışmacı, görüşme yoluyla başvuru sahibinin duygularını, davranışlarını, nesnel (objektif ) gerçeklerini ve öznel (subjektif ) yanını daha iyi
anlama olanağı bulur. Gözlem, davranışın yalnızca bir yanını gösterir. Oysa davranışın gerçek anlamını kavramak için görüşmeye ihtiyaç vardır

Görüşmedeki teknikler:
1.Gözlem 2. Dinleme 3.Bireyin bulunduğu yerden görüşmeye başlama 4.Soru sorma, olarak özetlenebilir. Bu açıdan sosyal çalışmacının başvuru sahibinin sorununu çözmek için yapacağı planda başarısı; görüşme yapma becerisine,
iletişim bilgisine ve görüşme tekniklerine bağlıdır. Buna ek olarak, sosyal hizmet görüşmeleri sosyal hizmetin içeriğiyle ilgilenir, sosyal hizmetin amaçlarına ulaşması için planlanır ve sosyal hizmet ortamında gerçekleştirilir.

Elastikiyet ilkesi; bununla kayıtların kurumun amacına uydurulması gerektiğini, zira grupla çalışma uygulamasıyla kurum amacının birbirinden bölünmez unsurlar
olduklarını ifade etmektedir. Seçkinlik ilkesi; bu ilke grupla çalışmacının kayıtlarına her şeyi dâhil etmeyip, kişi ve grup gelişmesi ışığında önemli olan materyali seçtiğini ifade eder. Anlaşılır olma ilkesi; bu ilke biçim ve içeriğin önemli olduğu ve ifade de açıklığın yazılı materyalde esası teşkil ettiği düşüncesine dayanmaktadır. Gizlilik ilkesi; bu ilke içeriği itibariyle kayıtların mesleki dokümanlar olduklarını ve dolayısıyla meslek ahlâkı ilkelerine uygun olarak muhafaza edilmeleri gerektiğini ifade eder. Grupla çalışan meslek elemanının inancı ilkesi; bu ilke meslek elemanının kayıt tutma sorumluluğunu kabul etmesi gerektiği gerçeğini, yani kayıtların yüksek nitelikte mesleki hizmetler yapmak bakımından değer taşıdıklarına inandığını belirtir.