SOSYAL HİZMET UYGULAMALARI

Sağlıklı yaşama hakkı tüm dünyada ilk kez, 1948'de kabul edilen İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi'nde yer almıştır.

Duyan'a göre modern tıbbi sosyal çalışmanın gelişimini hazırlayan dört önemli faktör bulunmaktadır.

Bunlardan ilki; 19. yy. sonlarında (1880) İngiltere’de akıl hastanelerinden taburcu olan hastaların hastalıklarının tekrarlamasına engel olmak için evlerinde takip edilmesi görüşünün benimsenmesidir.

İkinci faktör, hastaların hastane masraflarını ödeyip ödeyemeyeceklerini tespit etmek ve muhtaç aileleri saptayarak yardımda bulunmak üzere “Lady Almoner” adı verilen ve yoksulların evine giden gönüllü kadınların hastanelerde görev almasıdır.

Tıbbi sosyal hizmetlerin gelişmesinde önemli olan üçüncü faktör, aynı yıllarda (1893) Amerika Birleşik Devletleri’nde hastaneler ve toplum merkezlerince yoksul hastaları tedavi sonrasında takip için bu hastaların evlerine hemşire gönderilmeye başlanmasıdır.

Dördüncü faktör, tıp öğrencilerinin sosyal yardım kurumlarındaki çalışmalarıdır.

Türkiye'ye özgü sosyal hizmetler tanımı, ilk kez, 25.5.1983 tarihli resmi Gazete'de yayınlanarak yürürlüğe giren 2828 sayılı "Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu ile yapılmıştır.

2011 tarihli Tıbbi Sosyal Hizmet Uygulama Yönergesinde, ayaktan ya da yataklı tedavi hizmeti verilen sağlık kuruluşlarında, sosyal hizmet müdahalesinin ne olduğu tanımlanmıştır. Buna göre, “Sosyal hizmet müdahalesi: Bireyle, grupla, aileyle, toplumla sosyal hizmet ve sosyal hizmet araştırması yöntemlerinin kullanıldığı ve başvuru, inceleme, müdahale, değerlendirme, uygulama, sonuçlandırma ve izleme aşamalarının gerçekleştirildiği tıbbi sosyal hizmet uygulaması” olarak tanımlanmaktadır.

Çalışmalarında objektif olması gereken sosyal çalışmacının Tıbbi Sosyal Hizmet Uygulama Yönergesi'nde sıralanan görevleri arasında çalışmalarında subjektif olması gerektiğine ilişkin bir hükme yer verilmemiştir.

Türk hukukunda sağlık hakkı anayasal düzeyde, ilk kez 1961 Anayasası'nda yer almış, daha sonra 1982 Anayasası’nda, 17. Maddede, "yaşam hakkı"nı temel alan bir düzenleme yapılmıştır.

Hizmet götürülecek bölge ve toplumu tanıma, okul yönetimleri ile işbirliği yaparak destekleme, görevi ile ilgili kayıt ve formları tutma ve afet sonrası dönemde sosyal hizmet işlerini yürütme toplum sağlığı merkezinde çalışan sosyal çalışmacıların görevleri arasında yer alır.

Alandaki bir diğer temel yasal düzenleme, 1961 tarih ve 224 sayılı Sağlık Hizmetlerinin Sosyaleştirilmesi Hakkında Yasadır.

1936 yılında çıkarılan 3017 sayılı “Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Teşkilat ve Memurin Kanunu” ile ilk Sağlık Bakanlığı ve daha sonra bu kanuna ek olarak çıkarılan diğer kanunlarla örgütsel yapı kurulmuştur.

Başlangıç, sosyal çalışma müdahalesinin planlanması, hizmetin verilmesi, değerlendirme, sonlandırma ve takip şeklindeki dört aşamada sosyal çalışmacıların mesleklerini yerine getirirken işlem yaptıkları aşamalardır.

Sağlık, 1946 yılında, Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından, “sadece sakatlığın olmayışı değil, bedence, ruhça ve sosyal yönden tam bir iyilik hali” olarak tanımlanmış, son zamanlarda bu tanıma, “sosyal ve ekonomik olarak üretici bir yaşam sürdürebilme” kriteri de eklenmiştir (Kesgin ve Topuzoğlu, 2006).

”sosyal hizmetler; kişi ve ailelerin kendi bünye ve çevre şartlarından doğan veya kontrolleri dışında oluşan maddi, manevi ve sosyal yoksunluklarının giderilmesine ve ihtiyaçlarının karşılanmasına, sosyal sorunlarının önlenmesi ve çözümlenmesine yardımcı olunmasını ve hayat standartlarının iyileştirilmesi ve yükseltilmesini amaçlayan sistemli ve programlı hizmetler bütünü”dür (Md. 3).

Tıbbi sosyal çalışma “hastanın gereksinimlerini ve onu çevreleyen koşulları anlayan ve bunları hastalığını nasıl etkilediğini dikkate alan bir hizmet türüdür.” (Rubinow 1943, akt. Duyan 1996)

Hatırlanacağı üzere, sağlıklı yaşama hakkı tüm dünyada ilk kez, 1948'de kabul edilen İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi'nde yer almış daha sonra diğer uluslararası sözleşmelerle düzenlenmiştir. Türkiye bu sözleşmeyi 1954 yılında onaylamıştır.

Sağlık Bakanlığınca Sunulan Evde Sağlık Hizmetlerinin Uygulama Usul ve Esasları Hakkında Yönerge, Madde 12’de, sosyal çalışmacının görevleri, “Evde sağlık hizmetleri ekibinde yer alan fizyoterapist, diyetisyen, psikolog ve sosyal çalışmacı, evde sağlık bakım hizmeti verilen kişi ve aile bireylerine müdavi tabip ve sorumlu tabibin belirlediği tedavi planı doğrultusunda, mesleklerinin gerektirdiği beslenme, rehabilitasyon hizmetleri ile sosyal ve psikolojik destek hizmetleri verirler” şeklinde tanımlanmıştır (www.saglik.gov.tr, 2012)

Sağlık Bakanlığına bağlı kurumlarda çalışan sosyal çalışmacı ve çalıştıkları yerlere ilişkin dağılım aşağıda verilmiştir (Aldemir ve arkadaşları, 2012).

Aile hekimliği modeli içinde sosyal hizmet uygulamaları, toplum sağlığı merkezlerinin görev tanımları içinde yer almaktadır. Sağlık Bakanlığı tarafından, 03.08.2011 ve 25143 sayılı makam onayı ile yürürlüğe konduğu bildirilen Toplum Sağlığı Merkezlerinin Kurulması ve Çalıştırılmasına Dair Yönerge’de, Sosyal Hizmet Çalışmaları başlığı altında, “toplum kalkınması çalışmalarında ve yardım hizmetlerinde ilgili kuruluşlarla işbirliği yapar” (Md 30) denmekte, sosyal çalışmacılar toplum sağlığı merkezlerinde görev alacak elemanlar arasında sayılmaktadır. Çalışanların Görevleri başlıklı dördüncü bölüm Madde 46’da, sosyal çalışmacılar da görevlendirilecek personel arasında sayılmış ve görev tanımları yapılmıştır. Buna göre sosyal çalışmacının görevleri şunlardır (www.saglik.gov.tr)

Sağlık alanındaki sosyal hizmet uygulamaları ise, Sağlık Bakanlığı teşkilat yapısının yeniden düzenlenmesi ile güncellenmiştir. Bu yapı içinde Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğüne bağlı olarak çalışan Hasta Hakları ve Sosyal Hizmetler Daire Başkanlığı’nın görevleri, 21.06.2012 tarihinde 12023 sayılı Bakan onayı ile yürürlüğe konulan yönerge ile tanımlanmıştır. Buna göre, ilgili daire başkanlığının görevleri aşağıdadır.

Değerlendirme, Sonlandırma ve Takip Aşaması: Bu aşama, sosyal çalışma müdahalesi sonrası yaşanan gelişmeler takip edildiği aşamadır. Sosyal çalışma müdahalesi çoklukla başka kurumlarla işbirliği ve başka kurum ya da kişiler tarafından yerine getirilecek hizmetleri içerdiğinden, sürecin takip edilmesi ve uygulamanın sağlıklı sürdürülüp sürdürülmediğinin anlaşılması, büyük önem taşımaktadır. Örnek 1’deki olguda, değerlendirme, sonlandırma ve takip aşaması şöyledir:

1. Aileye, bir aksilik çıkması halinde tekrar ilişki kurmak üzere aranacak bir telefon numarası ve başka yardım alabilecekleri yerlerin listesi verildi

Sosyal Çalışma Müdahalesinin Planlanması Aşaması: Bu aşama, sorunun anlaşılmasından sonra uygulanacak hizmetin araştırıldığı ve planlandığı aşamadır. Sosyal çalışmacı bu aşamada mesleki bilgilerini ve alandaki kaynak bilgilerini kullanarak hasta ve ailesinin sorununun çözümü için nasıl bir sosyal çalışma müdahalesine gereksinim duyulduğunu araştırır ve hasta yararına bu müdahalelerin nasıl yapılacağını kararlaştırır.

Örnek 2’deki olguda, müdahale planı şöyledir:

1. Bebeğin sağlığı için, Aile ve Sosyal Araştırmalar İl Müdürlüğü’ne haber verilerek korunma altına alınmasına,

2. Ailenin sözünü ettiği tecavüz olayının araştırılması için adli ve yasal işlem başlatılmak üzere emniyet görevlilerine bilgi verilmesine