ÇALIŞMA VE SOSYAL GÜVENLİK ALANINDA SOSYAL HİZMET UYGULAMALARI

Sosyal hizmet uygulamasında unutulmaması gereken diğer bir konu ise mesleki danışmanlıktır. Sosyal çalışmacının (sosyal hizmet uzmanı), ara meslek elemanlarıyla ilgili olarak sosyal hizmetlerin niteliğini artırmak açısından sosyal hizmet kuruluşlarında genel olarak denetleyici, değerlendirici, yön verici ve yardımcı olucu bir takım görevleri vardır. Bu amaçla ara elemanlarına onların mesleki formasyonları ölçüsünde mesleki rehberlik ve danışmanlık yapar. Ara meslek elemanları da meslekleriyle ilgili olarak etik ilkeleri ve sorumlulukları göz ardı etmeden çalışmalara katılırlar.

Sosyal güvenlik alanında sosyal hizmet uygulamasının amacı, sosyal güvenliğin araçları olan sosyal sigortalar, sosyal yardımlar ve sosyal hizmetlerle ilgili sektörlerdeki kuruluşlara başvuranlara ya da ailelerine verilen sosyal güvenlik hizmetlerinden etkin ve bilinçli bir şekilde yararlanmaları için sosyal hizmet meslek elemanları tarafından başvuranın (müracaatçı, başvuru sahibi) ve ailesinin ekonomik/sosyal/psikolojik gereksinimlerini gidermeye yönelik, kuruluş kaynaklarını sorun çözücü şekilde kullanarak başvuranların/ailesinin sorunlarını çözümlenmesini sağlamaktır.

Sosyal güvenlik alanında çalışan sosyal hizmet meslek elemanlarının hem staj dönemlerinde hem mesleğe başladıktan sonra öncelikli olarak insan değerine ve haysiyetine verilen önemle başlayan birtakım mesleki etik ilkelere uymaları zorunludur. Ayrıca unutulmamalıdır ki mesleki etik ilkeler açısından bir meslek üyesinin yaptıkları, bir noktadan sonra diğer meslektaşlarını da yakından ilgilendirir. Yanlış bir davranış yalnızca bir kişiyi küçük düşürmekle kalmaz, mesleğe duyulan bütün güveni de yok edebilir. Oysa bir mesleğin saygınlığını yitirmesi tüm toplum için bir kayıptır. Çünkü bütün meslekler toplumsal yaşam için vazgeçilmezdir. Onların açıklanmış amaçları doğrultusunda çalışmaları, insanların maddi ve manevi gereksinimlerinin karşılanması için yaşamsal önemdedir. Meslek etiği, her meslek üyesinin olabildiğince iyi olması ilkesine dayanır.

Sosyal devlet; çalışanların çalışma koşullarına, özürlülerin yaşama koşullarına, kimsesizlerin ve yoksulların barınma ve beslenme sorunlarına, yaşlıların ve çocukların, eğitim, sağlık vb. sorunlarına müdahale eden devlet olduğuna göre, sosyal devletin sosyal araçları: sosyal sigortalar, sosyal yardımlar ve sosyal hizmetlerdir. Sosyal devlet, ülkesinde yaşayan bireyin ve ailenin bugün ve yarın kaygısı duymadan yaşamasını öngören, sağlayan ve bunun araçlarını yeterlice geliştiren devlettir. İnsanın bugünü ve yarını ile ilgili kaygıları olacaktır. İşsizlik, işten atılma, hastalık, sakat kalma, yalnız kalma gibi kaygıların yanı sıra, evlenme, boşanma, doğum, çocukların eğitimi, çocukların evlendirilmeleri, ölüm gibi her insanın yaşamının bir döneminde karşılaştığı ya da karşılaşacağı durumlarda ekonomik, sosyal ve psikolojik  destek arayışı olabilir.

Türkiye’de sosyal güvenlik uygulamaları uluslararası ve ulusal sosyal mevzuat dayanaklarıyla oluşturulmuş kurumlara bağlı kuruluşlar aracılığıyla yerine getirilir. Bu uygulamalar Sosyal Güvenlik Kurumu, Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı ve bağlı kuruluşlar aracılığıyla yerine getirildiği gibi özellikle sosyal hizmet noktasında belediyeler, vakıflar ve bazı derneklerin de kamusal hizmetleri bulunmaktadır.

Sosyal sigortalar öncelikle çalışan insanların çalışma yaşamından doğan ve insan olarak karşılaşabileceği hastalık, yaşlılık, ölüm vb. gibi belirli risklere karşı kişileri güvence altına almak amacıyla devlet eliyle düzenlenmiş katılımlı bir sosyal güvenlik uygulamasıdır. Sosyal sigorta ile çeşitli risklerin parasal yükü örgütlü bir çoğunluğa dağıtılmaktadır.

Sosyal sigortalar ile ilgili kuruluşlarda sosyal hizmet meslek elemanları daha çok işleyiş süreçleriyle ilgili politika oluşturma, araştırma, sosyal destek ve daha çok da alanla ilgili bilgilerin, başvuranlara sunulmasında görev edinirler. Bu nedenle sosyal sigortalar ile ilgili mevzuatın ve kurumsal hizmetlerin iyi bilinmesi gerekir. Yine sosyal güvenlik açısından çocuk ve genç işçi, engellilerin istihdamı gibi konularda da yeterli bir mevzuat bilgilerinin olması gerekir.  Sosyal hizmet meslek elemanları Sosyal Güvenlik Kurumunda genel işleyiş içinde sosyal politikaların uygulanmasında yürütülecek çalışmalara katılırlar. Sosyal güvenlik hizmetlerine muhtaç nüfus gruplarının güçlendirilmesi için sosyal sorunlarını çözmeye dönük çalışmalar içinde yer alırlar. Mesleki süreçlerde özelikle müdahale noktasında sosyal inceleme, görüşme, kayıt tutma ve rapor, olgu sevki, arşivleme, araştırma ve politika geliştirme içinde fonksiyonellikleri vardır.

Sosyal hizmetler genel olarak sosyal sorun yaşayan; yaşlı, yoksul, engelli, aile, kadın, çocuk gibi özel gereksinim gruplarına ve psikososyal destek anlamında toplumun tüm kesimlerine yönelmektedir. Kavramsal olarak sosyal hizmet sanayi toplumunda özel gereksinim gruplarının bakım ve korunmalarının toplumun sorumluluğu ve görevi olduğu anlayışından hareketle kamusal, yarı kamusal ve gönüllü etkinliklerle bu tür nüfus gruplarının bakımlarını, korunmalarını iş edinen, insanların yardımsız çözemedikleri bireysel ve toplumsal sorunlarının çözümü için geliştirilen dizgeli, düzenli ve sürekli etkinliklere verilen addır (Tomanbay, 1999, 236). Gereksinim sahiplerinin sosyal sorunlarının çözülmesi, yoksunluklarının giderilmesi için geliştirilen hizmetlerdir.

SHÇEK’in görevleri şu şekildedir: Sosyal yardım ve hizmetlerle ilgili esasları sosyal hizmetler politikası ve hedeflerine uygun olarak belirlemek, çalışma plan ve programlarını hazırlamak, uygulamak ve bu alandaki koordinasyonu sağlamak; öncelikle korunmaya, bakıma veya yardıma muhtaç çocuk, sakat ve yaşlılara gerekli sosyal yardım ve hizmetleri götürmek; çalışan ana ve babalar ile yurt dışındaki işçilerin çocuklarının bakımını ve korunmasını sağlamak amacıyla gündüzlü veya yatılı kuruluşlar kurmak ve işletmek; yoksulluk içinde olan kişi ve ailelere ayni ve nakdi yardımlarda bulunmak; toplumun gönüllü katkı ve katılımının sağlanması için faaliyetlerde bulunmak; sosyal hizmetler alanında yardımda bulunmak isteyen veya katkı ve katılımda bulunmayı arzu eden kişi,  kurum ve kuruluşlara yol göstermek, onların potansiyelini kanalize edici çalışmalarda bulunmak: dernek ve vakıfların sosyal hizmetler alanındaki faaliyetlerini yönlendirmek: diğer kurum ve kuruluşlara bağlı olarak kurulacak sosyal hizmet kuruluşlarının açılış iznine, her türlü standartlarına ve işleyişlerine ilişkin esasları belirlemenin yanı sıra SHÇEK araştırma, yayın, eğitim gibi birçok görevi bulunmaktadır.

1. Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü.
2. Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlüğü.
3. Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü.
4. Özürlü ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü.
5. Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü.
6. Denetim Hizmetleri Başkanlığı.
7. Strateji Geliştirme Başkanlığı.
8. Şehit Yakınları ve Gaziler Dairesi Başkanlığı bulunmaktadır.

Çocukların her türlü ihmal ve istismardan korunarak sağlıklı gelişimini temin etmek üzere; ulusal politika ve stratejilerin belirlenmesini koordine etmek, çocuklara yönelik sosyal hizmet ve yardım faaliyetlerini yürütmek, bu alanda ilgili kamu kurum ve kuruluşları ile gönüllü kuruluşlar arasında işbirliği ve koordinasyonu sağlamaktır.

Bu yasanın amacı sosyal güvenlik kuruluşları dışında kalan ve yoksulluk içinde bulunan vatandaşlara yardım etmek, sosyal adaleti ve adil bir gelir dağılımını sağlamak, sosyal yardımlaşma ve dayanışmayı özendirmektir .Fonun 3294 Sayılı kuruluş yasasında yer alan amacı ise şöyle ifade edilmiştir:

1. Fakru zaruret içinde ve muhtaç durumda bulunan vatandaşlar ile her ne suretle olursa olsun Türkiye’ye kabul edilmiş veya gelmiş kişilere yardım etmek,
2. Sosyal adaleti pekiştirici tedbirler alarak gelir dağılımının adilane bir şekilde tevzi edilmesini sağlamak,
3. Sosyal yardımlaşma ve dayanışmayı teşvik etmek

1. Sosyal yardım, esas itibariyle sosyal güvenlik hizmetlerinin yerine getirilmesinde kullanılan bir yöntemdir.
2. Sosyal yardım, sosyal hizmetler kapsamına da bir uygulama alanı ve hizmet şekli olarak girmektedir.
3. Sosyal yardımlarda, ilgililerin finansmanına prim esasına dayalı şekilde herhangi bir katkıda bulunmaları söz konusu olmayıp ihtiyaçlar karşılıksız olarak giderilmektedir. 4. Sosyal yardımlar, sosyal güvenlik açısından ancak kanunla düzenlenmiş oldukları ve resmi veya yarı resmi nitelikteki kuruluşlar tarafından yürütüldükleri takdirde gerçek bir sosyal güvenlik hizmeti olarak kabul edilmektedir.
4. Sosyal yardımlar, parasal sosyal gelirler şeklinde sunulabileceği gibi ayni yardımlar ve bakım, tedavi, rehabilite etme ve yetiştirme gibi hizmet yönü ağır basan nesnel sosyal gelirler şeklinde de sunulabilmektedir.
5. Sosyal yardımlar, kural olarak kişilerin muhtaçlıklarının araştırılmasına ve kontrolüne dayalı olarak ve ihtiyaçlarının şeklini ve şiddetini ölçü alarak sağlanmaktadır.
6. Sosyal yardımlar, kişileri, durumlarına ve özelliklerine göre, en kısa sürede kendi kendilerine yeterli hale getirerek muhtaçlıktan kurtarmak amacını taşımaktadır.
7. Sosyal yardımlarda, mahalli ölçütlere dayalı bir asgari geçim seviyesinin tespiti, hem muhtaçlık araştırması hem de yardım sağlama safhalarında dikkate alınması gereken bir kural olmaktadır.

Eğitim Yardımları (eğitim materyali yardımı, şartlı eğitim yardımı, öğle yemeği yardımı, ücretsiz kitap yardımı, öğrenci barınma, taşıma, iaşe yardımı, özürlü öğrencilerin okullarına ücretsiz taşınması, yüksek öğrenim bursları)

Sosyal ve ekonomik destek hizmetlerinde esas ilke, kişilerin kendi kendilerine yeterli duruma getirilmesidir. Korunmaya muhtaç çocuğa, muhtaç özürlü ve yaşlıya öncelik tanınır. Sosyal ve ekonomik destek talebinin fazla olması durumunda muhtaç olma derecesi, acil olma durumu, başvuru veya tespit sırası dikkate alınır. Sosyal ve ekonomik desteklerin, sosyal güvenlik sisteminin boşluklarını dolduracak şekilde planlanıp geliştirilmesine özen gösterilir.

Aileden yetişkin bir birey sosyal yardım bilgi sistemi (SOYBİS) sorgusu izin dilekçesini imzalayarak ve diğer yetişkinlere imzalatmak suretiyle başvuru yapılır. SOYBİS sorgusu ile 13 kurumun veritabanında kayıtlı 28 ayrı bilgiye ulaşılır. SOYBİS sorgusu sırasında çalışabilecek durumda olan herkesin İŞKUR kaydı sistem üzerinden yapılır. Hane İncelemesi: Sosyal yardım ve inceleme görevlisi haneyi ziyaret ederek hanedeki kişilerin durumlarına ilişkin tespitler yapar. Çevre incelemesi: Sosyal yardım ve inceleme görevlisi hane haricinde muhtarlık, okul, sosyal çevre gibi bilgi kaynaklarından sosyal durumu tespite yönelik bilgi toplar. Sosyal inceleme raporu hazırlanması: SOYBİS sorgusu, hane ve çevre incelemeleri sonucunda hazırlanır. Vakıf Mütevelli Heyeti Kararı: Hanenin muhtaçlık durumu ve ihtiyaç duyduğu sosyal yardım programı kararlaştırılır. Nakdi yardımın bankadan tahsili ayni yardımın eve teslim edilmesi: Nakdi yardım hanede mümkünse öncelikle anne adına bankaya yatırılır. Ayni yardımın uygun bulunması durumunda yardım hanenin ikametgâhına kadar götürülerek teslim edilir. Hanenin takibi: Hanenin durumu, SOYBİS ve mahallede yapılan incelemelerle takip edilir.

Müracaatçının/başvuranın kimlik bilgileriyle ilgili kısımda; adı ve soyadı, doğum yeri ve yılı, ana ve baba adı, öğrenim durumu, cinsiyeti, mesleği, medeni hali, aile yapısı (çocuk sayısı, çocukların durumu gibi), ev adresi yer alırken, müracaatçının psiko-sosyo-ekonomik durumuna ilişkin bilgilerin yer aldığı genel bir değerlendirme kısmı bulunur. Bu kısımda istenilen yardımın türü belirtilirken müracaatçının daha önceden yardım alıp almadığı, ayni ya da nakdi yardım olarak talep ettiği yardım (sağlık, barınma, gıda, yakacak vb) belirlenir. Sosyal çalışmacı (sosyal hizmet uzmanı) sosyal inceleme raporunu düzenlerken müracaatçının fiziksel görünümüne ilişkin bilgileri de not eder.  Müracaatçının sağlık durumu ile ilgi bilgilerin de ayrı bir önemi vardır. Bu açıdan başvuranın bir sağlık özgeçmişinin öğrenilmesi gerekmektedir.

Rutin, gündelik işleri yaparak sosyal çalışma mesleğinin etkinliğini arttıran, sosyal çalışmacının işlerini kolaylaştıran vazgeçilmez kişidir, Başvuranların, bir kuruma ya da kuruluşa gelen ya da telefon eden sorun sahiplerinin ilk yüzyüze geldikleri kişidir.Sosyal yardımcılar sosyal çalışmacıların birlikte çalıştıkları sosyal hizmet kuruluşunda diğer sosyal meslek elemanlarının çalışmalarının kayıtlarını bir sistem dahilinde arşivleyebilir, istatistiksel rapor olarak hazırlayabilirler. Yine özellikle mesleki rapor olarak bilinen “psikososyal inceleme ve değerlendirme raporu”, “sosyal inceleme raporu” niteliğindeki kayıtların korunmasını, arşivlenmesini sağlarlar. Yazılmış raporların özelliğine göre kategorilere ayrılması, müracaatçı gruplarına göreayrıştırılması, kasete çekilen görüşmelerin rapora yazılmasına mesleki ilkeler dahilinde yardımcı olabilirler. Sosyal çalışmacıların kadınlarla sığınma evinde, gençlerle evlerinde ya da gençlik merkezlerinde, engellilerle kuruluşta ya da evlerinde sosyal çalışma mesleğinin çalışma kurallar içinde birebir çalışmalar yaparak sosyal çalışma mesleğinin uygulama etkinliğini arttırabilirler.Sosyal yardımcının özellikle dosya tutmak noktasında rolleri vardır.Ara meslek elemanları görev aldıkları sosyal hizmet alanlarında ve kuruluşlarında hizmet politikası doğrultusunda başvuranların ihtiyaçlarına yönelik sosyal danışmanlık yapabilirler.

Türkiye’de Sosyal Sigortanın gelişimi bilimsel ve pratik anlamda 1936’lara gitmekle birlikte Sosyal güvenlik ve sosyal sigortaları ilgilendiren en önemli örgütlenme biçimi Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı olarak kurumsallaşmıştır. 1985 tarih ve 3146 sayılı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanunun amacı, çalışma hayatını, işçi-işveren ilişkilerini, iş sağlığı ve güvenliğini düzenlemek, denetlemek ve sosyal güvenlik imkânını sağlamak, bu imkânı yaygınlaştırmak ve geliştirmek, yurt dışında çalışan işçilerimizin çalışma hayatından doğan hak ve menfaatlerini korumak ve geliştirmek için, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı kurulmasını sağlamak, teşkilât ve görevlerine ilişkin esasları düzenlemektir. Bu bakanlığın ilgili kurumları Sosyal Güvenlik Kurumu, Türkiye İş Kurumu ve Mesleki Yeterlilik Kurumudur. 2006 yılında çıkarılan 5502 sayılı Sosyal Güvenlik Kurum Kanunu ile de sosyal güvenlik sisteminin sorunlarının çözülmesi, açıklarıyla mücadele, hizmet kalitesinin artırılması amaçlanmıştır. Bu son kanunla sosyal güvenlik tek çatı altında toplanırken, sosyal sigorta ve genel sağlık sigortası planlanmıştır. Böylece toplumun tüm kesimleri kapsama alınırken Primsiz Ödemeler kısmıyla da sosyal yardımlar düzenlenmiştir.

Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığının kurulması ile SHÇEK hizmet birimleriyle bu bakanlığın çatısı altına alınmıştır.