SAĞLIK ALANINDA SOSYAL HİZMET UYGULAMALARI

Sağlık, 1946 yılında, Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından, “sadece sakatlığın olmayışı değil, bedence, ruhça ve sosyal yönden tam bir iyilik hali” olarak tanımlanmış, son zamanlarda bu tanıma, “sosyal ve ekonomik olarak üretici bir yaşam sürdürebilme” kriteri de eklenmiştir (Kesgin ve Topuzoğlu, 2006). Her ne kadar bu tanım, günümüzdeki sağlık hizmeti uygulamalarına ve sağlıklı yaşama hakkına temel oluşturduğu için önemlidir.

Sağlıklı yaşama hakkı tüm dünyada ilk kez, 1948'de kabul edilen İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi'nde (İHEB) (Md. 25) yer almış, daha sonra sırasıyla, Birleşmiş Milletler (BM) Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesinde (Md. 12), 1965'te yürürlüğe giren Avrupa Sosyal Şartı'nda ve Avrupa Birliği Temel Haklar Bildirgesi'nde (Md.35) çeşitli şekillerde tanımlanmış ve tüm insanların sağlıklı yaşama ve sağlık hizmetlerinden yararlanma hakları güvence altına alınmıştır (Atalay ve Karan, 2012).

“Sosyal hizmetler” kavramı, her ülkenin sosyal ve ekonomik özellikleri ve gelişmişlik dereceleriyle bağlantılı bir çerçeve içinde farklı anlamlar taşımakta ve farklı içeriğe sahip olmaktadır. Türkiye’ye özgü sosyal hizmetler tanımı, ilk kez, 27.5.1983 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe giren 2828 sayılı “Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu” ile yapılmış ve bu tanımla sosyal hizmetler kavramı hukuki bir tanıma kavuşmuştur. Buna göre; ”sosyal hizmetler; kişi ve ailelerin kendi bünye ve çevre şartlarından doğan veya kontrolleri dışında oluşan maddi, manevi ve sosyal yoksunluklarının giderilmesine ve ihtiyaçlarının karşılanmasına, sosyal sorunlarının önlenmesi ve çözümlenmesine yardımcı olunmasını ve hayat standartlarının iyileştirilmesi ve yükseltilmesini amaçlayan sistemli ve programlı hizmetler bütünü”dür (Md. 3). Çok genel bir ifadeyle sosyal hizmetler; korunmaya, bakıma ve yardıma muhtaç toplum kesimlerine sunulan hizmetlerdir, diyebiliriz. Ancak sosyal hizmetler, sadece yoksulluktan kaynaklanan sorunların giderilmesini amaçlayan hizmetler değildir. Her toplumda olduğu ya da olabileceği gibi Türkiye’de de yoksul olmadıkları halde, toplumdaki mevcut ortalama yaşayış ve algılayış seviyesine ulaşamayan kişiler bulunmakta ya da kendi bireysel ya da ailevi yaşamlarından çeşitli kriz ya da sağlık sorunları nedeniyle geçici olarak sosyal hizmete gereksinim duyan kişiler ortaya çıkmaktadır. Sağlık alanında yapılan sosyal çalışma uygulamaları, bu içerikteki uygulamaları da kapsamaktadır.

Duyan’a göre; modern tıbbi sosyal çalışmanın gelişimini hazırlayan dört önemli faktör bulunmaktadır. Bunlardan ilki; 19. yy. sonlarında (1880) İngiltere’de akıl hastanelerinden taburcu olan hastaların hastalıklarının tekrarlamasına engel olmak için evlerinde takip edilmesi görüşünün benimsenmesidir. Bu uygulamada, hastaların evlerine gönderilen “ziyaretçiler” aileye hastanın nasıl bakılması gerektiği anlatmaktaydılar. İkinci faktör, hastaların hastane masraflarını ödeyip ödeyemeyeceklerini tespit etmek ve muhtaç aileleri saptayarak yardımda bulunmak üzere “Lady Almoner” adı verilen ve yoksulların evine giden gönüllü kadınların hastanelerde görev almasıdır. İlk kez 1890’ da Sir Charles tarafından Londra’da başlatılan bu sistem sayesinde ücretli ya da ücretsiz yatacak hastaların hangi kaynaktan ne ölçüde yardım alacaklarına karar verildiği gibi sosyal durumları da inceleniyordu. Tıbbi sosyal hizmetlerin gelişmesinde önemli olan üçüncü faktör, aynı yıllarda (1893) Amerika Birleşik Devletleri’nde hastaneler ve toplum merkezlerince yoksul hastaları tedavi sonrasında takip için bu hastaların evlerine hemşire gönderilmeye başlanmasıdır. Bu ziyaretler tedaviyi kolaylaştırdığı gibi, hastalığın aile hayatında yarattığı bireysel ve sosyal sorunları tanımlamaya da yararlı olmaktaydı. Dördüncü faktör, tıp öğrencilerinin sosyal yardım kurumlarındaki çalışmalarıdır. Amerika Birleşik Devletleri’nde John Hopkins Üniversitesi hastalığa yol açan psikolojik ve sosyal sorunların tıp eğitimi içinde ele alınmasına gerek duyarak öğrencilerini söz konusu kurumlarda hastanın sosyal, ekonomik ve mesken sorunlarını incelemekle görevlendirmiştir (Turan 1979, Duyan 1996).

Sağlık alanındaki ilk sosyal hizmet uygulamalarının da, 1961 yılında Ankara Üniversitesi ve Hacettepe Üniversitesi Hastanelerinde başladığı dikkati çekmektedir. Bu alandaki yazılı belgelerde ilk sosyal hizmet uygulamalarına 1961 yılında Ankara Üniversitesi Hastanesinde staj yapan “sosyal hizmet mütehassısları” yoluyla başlandığı, aynı dönemlerde Hacettepe Üniversitesi Hastanesinde de, sosyal hizmet uygulamaları olduğu aktarılmaktadır (Duyan, 1996).

a.Hizmet götürülecek bölge ve toplumu tanır,

b. Bölgenin sağlık ölçütlerini değerlendirir ve buna göre sorunları ve öncelikleri saptar,

c. Toplumda sağlık sorunu yaratan çevresel, sosyal, kültürel, demografik ve ekonomik koşulları saptar,

d. Toplumda saptanan sorunların çözümlenmesine katkıda bulunacak kaynakları araştırır, harekete geçirici, verimliliğini arttırıcı ve yeni kaynak oluşumunu sağlayıcı çalışmalar yapar,

e. Afet sonrası dönemde sosyal hizmet işlerini yürütür,

f. Okul yönetimleri ile işbirliği yaparak destekler

g. Bölgesindeki belediye, milli eğitim bakanlığı, sosyal hizmetler ve çocuk esirgeme kurumu gibi diğer kamu kuruluşları ile işbirliği yapar ve bu kurumlara destek verir,

h. Toplum kalkınması hizmetlerinde görev almak,

i. Görevi ile ilgili kayıt ve formları tutar,

j. Sosyal yardıma muhtaç hastaların sosyal yardım kurumlarıyla irtibatını sağlar ve destekler. Sorunların çözümüne katkıda bulunur.

k. Hizmet ile ilgili verilen diğer görevleri yapar.

Ana, çocuk ve gençlik sağlığını korumak; bulaşıcı ve salgın hastalıklarla ve çok sayıda ölümlere sebep olan diğer zararlı tesirlerle savaşmak, bunların yurt dışından ülke içine girmesini önlemek; hekimlik ve sağlıkla ilgili diğer mesleklerin uygulamalarını düzenlemek ve denetlemek; besinleri, ilaçları, zehirli ve etkili uyuşturucu maddeleri, hayvanlar için kullanılan serum ve aşılar dışında olmak üzere, serum ve aşıları denetlemek; okul sağlığı, çalışma ve mesken sağlığı ile ilgili hizmetleri yürütmek; maden suları ile diğer şifalı suların sağlık yönünden denetimini sağlamak; hıfzısıhha müesseseleri ve bakteriyoloji laboratuvarları ile biyokimyasal muayene ve incelemeler yapan kuruluşlar açmak ve işletmek; meslekî öğretim kuruluşları açmak, yönetmek ve dengi kuruluşların açılmasına izin vermek ve bunları denetlemek; akıl hastalıklarını tedavi edecek, sakatlığı olanları kabul edecek yurt ve kurumlar kurmak ve yönetmek; göçmenlerin, cezaevlerinin ve ulaştırma hizmetlerinin sağlıkla ilgili işlerini yürütmek; sağlıkla ilgili halk eğitimi ve istatistik hizmetlerini yürütmek ve bu gayeyle bütün ulaştırma araçlarıyla işbirliği yapmak.

Her iki durumda da tıbbi sosyal çalışmanın amacı;

1. Hastanın tıbbi bakımı ve tedaviyi kabul etmesi ve bakımın etkili bir şekilde kullanılmasını kolaylaştırmak

2. Sağlık problemleri nedeniyle hasta ve ailesinin yaşadığı stresi azaltmak

3. Hastanın hastalığı ve içinde bulunduğu koşullar nedeniyle ortaya çıkan problemlerini çözümlemektir.

Müracaatçılara doğrudan veya dolaylı olarak hizmet sunmaktır. Doğrudan verilen hizmetler müracaatçıya sağlanır. Dolaylı hizmetler ise müracaatçıların bir kısmına yardım veya adım yaratmadır. İster doğrudan ister dolaylı olarak olsun, verilen hizmetlerin amacı hasta ve ailesine psiko-sosyal destek sağlamak, hastaları ve ailelerini psikososyal sağlıklarına kavuşturmaktır.

1. Başlangıç: Bu aşama, uzmanla başvuran kişinin ilk karşılaştığı, tanışma ve sorunun ne olduğunun araştırıldığı, sorun saptamasının yapıldığı aşamadır. Yukarıda da değinildiği gibi, hasta ya da ailesi kendisi doğrudan sosyal hizmet birimine gelebileceği gibi, tedavi ekibinin bir üyesi tarafından da havale edilebilir. Ya da bazı durumlarda uzman kendisi, sosyal hizmet gereksinimini görüp duruma müdahale edecektir. Sosyal çalışmacılar bu aşamada hasta ve ailesi ile yaptıkları görüşmeler, resmi belgelerde elde edilen veriler, tedavi ekibinden aldıkları bilgiler ışığında hastanın sorununun ne olduğunu araştırır ve sorunun çözümü için olası kaynakları ve olasılıkları gözden geçirirler. Bu aşamada sosyal çalışmacılar sosyoekonomik ya da psikososyal değerlendirmeler yaparlar. Aşağıda bu tür değerlendirmelere ilişkin iki örnek verilmiştir.

2. Sosyal Çalışma Müdahalesinin Planlanması Aşaması: Bu aşama, sorunun anlaşılmasından sonra uygulanacak hizmetin araştırıldığı ve planlandığı aşamadır. Sosyal çalışmacı bu aşamada mesleki bilgilerini ve alandaki kaynak bilgilerini kullanarak hasta ve ailesinin sorununun çözümü için nasıl bir sosyal çalışma müdahalesine gereksinim duyulduğunu araştırır ve hasta yararına bu müdahalelerin nasıl yapılacağını kararlaştırır.

3. Hizmetin Verilmesi Aşaması: Bu aşama belirlenen sosyal çalışma müdahalesinin hasta ve ailesine aktarıldığı ve müdahalenin başladığı aşamadır. Bu aşamada sosyal çalışmacı, yapılan sosyal hizmet planlamasına uygun olarak sürece dahil edilecek diğer kişi ve kurumlar ile de görüşerek hizmet sunumunun sağlıklı bir biçimde hayata geçirilmesini ve sürdürülmesini sağlar.

4. Değerlendirme, Sonlandırma ve Takip Aşaması: Bu aşama, sosyal çalışma müdahalesi sonrası yaşanan gelişmeler takip edildiği aşamadır. Sosyal çalışma müdahalesi çoklukla başka kurumlarla işbirliği ve başka kurum ya da kişiler tarafından yerine getirilecek hizmetleri içerdiğinden, sürecin takip edilmesi ve uygulamanın sağlıklı sürdürülüp sürdürülmediğinin anlaşılması, büyük önem taşımaktadır.

26.11.1973 tarih ve 14724 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Yataklı Tedavi Kurumları İşletme Yönetmeliğinde, tıbbi sosyal hizmet; “hastaneye yatan her hastanın uygulanan tedaviden en etkili şekilde yararlanması amacıyla sosyal hizmet personelince görülecek ekonomik, sosyal, eğitsel ve destekleyici hizmetler yanında, hastanın ailesi ve çevresi ile ilişkilerin düzenlenmesi, hastaneden çıktıktan sonra kişisel ve aile sorunlarının çözümlenmesi gibi hususların tümü” olarak adlandırılır.

Kişi, grup, aile ve toplumun sağlık hizmetlerinden etkin bir biçimde yararlanmaları amacı ile sosyal hizmet uzmanlarınca (sosyal çalışmacılarca) yürütülecek ekonomik, sosyal, psikolojik ve eğitsel boyutlarda, destekleyici ve geliştirici hizmetlerin; sosyal hizmet disiplini ve mesleğinin yöntem ve felsefesi ile birleştirilerek tıp ve koruyucu sağlık hizmetleri çerçevesinde verilen hizmetler bütünüdür.” şeklinde tanımlanmaktadır.

Bu konudaki en güncel tanım, 2011 yılında Sağlık Bakanlığı tarafından çıkarılan Tıbbi Sosyal Hizmet Uygulama Yönergesinde yer almaktadır. Burada tıbbi sosyal hizmet “ayakta ya da yatarak tedavi gören hastaların tıbbi tedaviden etkili bir şekilde yararlanması, sosyal sağlığının korunması ve geliştirilmesi, tedavi sürecinde hastanın ailesi ve çevresi ile ilişkilerinin düzenlenmesi, tedavi sürecini etkileyen psikososyal ve sosyo-ekonomik sorunlarının zamanında çözümlenerek sosyal işlevselliğini yeniden kazanması amacıyla yürütülen sosyal hizmet uygulaması” olarak tanımlanmıştır.

2011 yılında Sağlık Bakanlığı tarafından çıkarılan Tıbbi Sosyal Hizmet Uygulama Yönergesinde sosyal hizmet müdahalesi (sosyal çalışma müdahalesi) ise “bireyle, grupla, aileyle, toplumla sosyal hizmet ve sosyal hizmet araştırması yöntemlerinin kullanıldığı ve başvuru, inceleme, müdahale, değerlendirme, uygulama, sonuçlandırma ve izleme aşamalarının gerçekleştirildiği tıbbi sosyal hizmet uygulaması” olarak tanımlanmaktadır.

Sağlık hizmetlerinin birinci derecede bir devlet görevi olarak ele alınışının başlangıcı Türkiye Büyük Millet Meclisi iledir. Meclis, henüz Cumhuriyet kurulmadan, 2 Mayıs 1920’de kabul ettiği 3 sayılı yasa ile Sıhhiye ve Muavenatı İçtimaiye Vekaleti’ni (Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı) kurarak sağlık ve sosyal hizmetleri ayrı bir bakanlıkça yürütülen asli bir devlet görevi haline getirmiştir.

Tıbbi Sosyal Hizmetlerin gelişimindeki ikinci dönem, 1983-2004 yılları arasını kapsamaktadır. Bu dönemde SHÇEK’in kurulması ile birlikte bir yandan toplumdaki sosyal hizmetlerin organizasyonu tek elde toplanmaya çalışılmışsa da, bu oluşum sağlık ve sosyal hizmet arasındaki bağın kopmasına neden olmuştur.

a.Hasta hakları ve tıbbi sosyal hizmet birim ve kurullarını oluşturmak ve bu kurulların görevlerini belirlemek ve çalışmalarını izlemek, b. Hasta hakları ve tıbbi sosyal hizmet birim ve kurullarının kurulmasını sağlamak, buralarda görev yapacak personelin niteliğini belirlemek, c. Türkiye'de tedavisi mümkün olmayan hastaların Yurt Dışı Sağlık Kurulu Raporlarını onaylamak ve bu hastalara ilişkin iş ve işlemleri yürütmek, d. Evde sağlık hizmetleri standartlarını oluşturmak ve bu kapsamda hizmet sunan kurumları yetkilendirmek, e. İnsan haklarına ilişkin uluslararası sözleşmeler kapsamında ülkemize yapılan ziyaret ve inceleme raporları doğrultusunda gündeme gelen konulara ilişkin çalışma yapmak, f. Alkol ve madde bağımlılığı tedavi merkezlerine yönelik standartları belirlemek, açılışlarına izin vermek, izlemek ve madde bağımlılığı tıbbi tedavi sonrası rehabilitasyon çalışmalarını organize etmek, g. Seyrek görülen hastalıklara yakalanan hastaların sağlık hizmetine erişimini kolaylaştırmaya yönelik çalışma yapmak, h. Genel Müdür tarafından verilen diğer görevleri yapmak.