Genel ve Kavramsal Giriş

Aça, yoksula, işsize, dara düşene, içinde sorun ya da bir çatışma yaşayan aileye, sokak çocuğuna, eğitimi iyi gitmeyen öğrenciye, şiddete uğrayan herkese (çocuğa, gence, yetişkine, kadına, özürlüye, engelliye, eşcinsele, sığınmacıya (mülteciye)), yalnız kalmış yaşlıya, bakıma muhtaç özürlüye, alkol ve uyuşturucu bağımlısına, hastanedeki hastaya, onun dışarıda bakıma muhtaç kalan ailesine, cezaevine düşene ve onun evde desteksiz kalan yakınlarına, ailesine, iş yerinde çeşitli sıkıntılar, uyumsuzluklar yaşayan çalışanlara, topluma girmekte güçlük çeken her insana vb. verilen, onların durum ve konumlarına özgü hizmetlerin hepsi birer sosyal hizmettir.

Geçici ya da sürekli olarak özel bir desteğe, yardıma gereksinim duyan bu insanlara ve yakınlarına (a) toplumda rahatça yaşayabilecekleri gücü ya da yeterliliği kazanmaları için gerekli müdahaleleri yapmak (Yani o durumdaki kişi ve yakınlarıyla çalışmak, onları çevreye uyumlu duruma getirmek), (b) toplumda rahatça yaşayabilecekleri ortamı ve koşulları sağlamaktır (Yani toplumu bu durumdaki insanların da rahatça, yaşayabilecekleri bir konuma getirmek). Genel amaç, her bireyin toplumdan en üst düzeyde yararlanmasını ve yaşamdan doyum almasını sağlamaktır. Bu amaçlarla yapılan hizmetler sosyal hizmetlerdir.

Sosyal çalışmacılar; mesleği, işi sosyal hizmet vermek olan meslek elemanlarıdır.

“Önceden belirlenmiş amaçlara uygun olarak düzenlenerek oluşturulmuş, bina, gereçler, insangücü gibi maddi ögeleri olan, hizmet üreten örgütlü birlik”tir

Sosyal ilişkilerinde herhangi bir nedenle aksamaya ve zorluğa yol açacak herhangi bir tıbbi, ruhsal ve sosyal özür ya da engeli bulunan ve bu nedenle sosyal hizmet kuruluşlarında, yatılı, yataklı ya da gündüzlü modellerde sosyal bakımları, sosyal tedavileri ve sosyal rehabilitasyonları yapılan, yapılması gerek duyulan ya da bu gereksinimi duyan kişilerin oluşturduğu gruba “özel gereksinim grupları” denir. 

“Herhangi bir bedensel, ruhsal (psikolojik) ve sosyal özür ya da engelliliğinden ötürü toplumsal ilişkilerinde aksama ya da tutarsızlık olan, toplumsal ilişkiler ve üretim sürecinde beklendik yeri alamayan kimselere verilen tıpsal, ruhsal ve sosyal sağaltım ve destekleme” çalışmaları (agy) rehabilitasyon olarak adlandırılmaktadır. 

Anadolu’ya gelen Türklerin ilk örgütlenme modelleri olan fütüvvetler, zaviyeler ve tekkelerin, Anadolu’daki siyasal ve ideolojik bütünlüğün oluşturulmasında çok büyük rol oynadıkları bir gerçektir. Ancak bunun kadar, aynı oluşumların Türkler için sosyal topluluklar olarak ilk bütünleşmelerini, toplumsal yapılanmalarını, ilk toplumsal dayanışmayı sağlayan kurumlaşmalar olduğu konusunda da tarihçiler uyuşum içindedirler. Yani bunların, özellikle sosyal (aile, çevre, arkadaş olma), toplumsal (toplumu yapı olarak oluşturan vb.), siyasal ve ideolojik büyük önemleri bulunmaktadır.

Vakıfların çatısı altında imaretler (yoksullara yardım için oluşturulmuş hayır kuruluşları), kervansaraylar (uzun yol yolcularının korunaklı olarak geceleyecekleri yapılar), medreseler (eğitim kuruluşları) bulunmaktaydı.

Türkiye’de ilk kez 2011 yılında sosyal hizmetler bir bakanlık çatısı altında bütünleştirildi. Bu bakanlık Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığıdır. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı
06.04.2011 tarihli ve 6223 sayılı Kamu Hizmetlerinin Düzenli, Etkin ve Verimli Bir Şekilde Yürütülmesini Sağlamak Üzere Kamu Kurum ve Kuruluşlarının Teşkilat, Görev ve Yetkileri ile Kamu Görevlilerine İlişkin Konularda Yetki Kanunu’nun verdiği yetkiye dayanılarak Bakanlar Kurulunca çıkarılan 633 No’lu KHK ile 03.06.2011 tarihinde kararlaştırılmıştır.

Meslekler çeşitli kurumlar, örgütler, kuruluşlar çatısı altında varlık bulurlar. İşte sosyal çalışmacıların, sosyal yardımcıların, sosyal teknikerlerin, yaşlı bakıcılarının, çocuk bakıcılarının, sosyal sekreterlerin vb. çalışıp sosyal hizmet ürettikleri mekânsal örgütlenmelere de sosyal hizmet kuruluşu ya da kuruluşları denir. Kısa deyişle, sosyal hizmet kuruluşları, içinde ve eklentilerinde sosyal hizmet verilen kuruluşlardır.

Sosyal hizmet kuruluşları “Doğrudan sosyal hizmet vermek için kurulmuş kuruluşlar” ve “Başka bir temelde hizmet vermek için kurulmuş, ancak içinde kaçınılmaz olarak, hizmet gereği sosyal hizmet büroları da olan kuruluşlar” şeklinde ikiye ayrılır:
• Doğrudan sosyal hizmet vermek için kurulmuş kuruluşlar: Çocuk yuvaları, kreşler, çocuk bakımevleri, çocuk ve gençlik merkezleri, gençlik merkezleri, kadın sığınmaevleri, kadın konukevleri, huzurevleri, sosyal bakım merkezleri, toplum merkezleri, sosyal danışma merkezleri vb. bu kapsam içindedir.
• Başka bir temelde hizmet vermek için kurulmuş, ancak içinde kaçınılmaz olarak, hizmet gereği sosyal hizmet büroları da (sosyal servis) olan kuruluşlar: Bunlara örnek olarak hastaneleri, okulları, üniversiteleri, adliyeyi, cezaevlerini, psikiyatri kliniklerini… vb. sayabiliriz.

Sosyal hizmet kuruluşları;
• Sosyal hizmet veren kuruluşlardır.
• Belirli nüfus gruplarına, belirli gereksinim gruplarına hizmet verirler.
• Hizmetlerini seçilmiş amaçlara göre yürütürler.
• Verilen hizmetin gerektirdiği işlevlerle donanırlar.
• Hizmetlerini kesintisiz verirler.
• Hizmetlerini yürütmeye yetecek kadar oda, döşeme (mobilya) ve maddi donanımları (bilgisayar, belgegeçer, telefon ve personel) bulunur.

Her bir kuruluşa özgü özellikler vardır. Örneğin bir kuruluş;
• Hizmet verdiği özel gereksinim grubunun sıkça yaşadığı yere yakın ya da uzak; sakinlerinin, iletişimde bulunmasının iyi olacağı başka nüfus gruplarının bulunduğu yere yakın ya da uzak; engebeli ya da düzlük arazide (düzayak); ormanlık ya da işlek bir caddede bulunup bulunmadığına göre özellikler taşıyabilir (Bir kuruluş için (örneğin, bir danışma merkezi) işlek bir caddede bulunması iyi bir özellik iken bir başka kuruluş için (sağlık kuruluşu) yeşillik ve sakin bir bölgede olması iyi bir özellik olabilir).
• Özel gereksinim gruplarıyla çalışma konusunda donanımlı personele sahip olmalıdır.
• Özel gereksinim gruplarıyla çalışma konusunda deneyimli olmalıdır.
• Kendilerine başvuran, gelen, getirilen özel gereksinim gruplarına ve yakınlarına
karşı sevecen, güleryüzlü ve ciddi olmalıdır.
• Hizmetlerini zamanında, aksatmadan, temiz, isteğe uygun yapabilmelidir.

Türkiye’de sosyal hizmet kuruluşları genel olarak dört ayrı kategoriye bağlı olarak kurulur ve çalıştırılırlar. Bunlara bir anlamda sosyal sektörler de denebilir.
• Kamu kurumlarına,
• Yerel yönetimlere,
• Sivil toplum örgütlerine bağlı olarak ya da
• Özel sektör eliyle kurulur ve çalıştırılırlar

Yerel yönetimlere bağlı sosyal hizmet kuruluşları, il özel idarelerine ve belediyelere ait kuruluşlardır. Belediyelere bağlı aşevleri, çocuk bakımevleri, kadın sığınmaevleri, gençlik merkezleri, yaşlı bakım merkezleri, toplum merkezleri, Ankara örneğinde görüldüğü gibi aile yaşam merkezleri, engelliler, yaşlılar, kadınlar için lokaller, çocuk kulüpleri vb. farklı gruplara hitap eden sosyal hizmet kuruluşlarını içerir.

Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığında denetim Hizmetleri Başkanlığı, Strateji Geliştirme Başkanlığı, Avrupa Birliği ve Dış İlişkiler Dairesi Başkanlığı, Eğitim ve Yayın Dairesi Başkanlığı, Bilgi İşlem Dairesi Başkanlığı, Personel Dairesi Başkanlığı, Destek Hizmetleri Dairesi Başkanlığı, Hukuk Müşavirliği, Basın ve Halkla İlişkiler Müşavirliği ve Özel Kalem Müdürlüğü gibi klasik birimlerin dışında, kapsama alınan altı hizmet birimi sosyal hizmetle ilgilidir. Bunlar;
a. Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü,
b. Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlüğü,
c. Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü,
d. Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü,
e. Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü,
f. Şehit Yakınları ve Gaziler Genel Müdürlüğü’dür.

Bugün için bu genel müdürlüğün çatısı altındaki çocuk ve gençlerle ilgili kuruluşlar ve birimler şunlardır:
1. Koruma bakım ve rehabilitasyon merkezleri
2. Çocuk destek merkezleri
3. Çocuk Evleri Koordinasyon Merkezi (ÇEKOM)
4. Kreş ve gündüz bakımevleri
5. Yetiştirme yurtları
6. Çocuk evleri sitesi/sevgi evleri
7. Çocuk yuvaları
8. Çocuk gözlemevleri

Kamuya ait, çocuklar ve gençlerle ilgili hizmet veren bağımsız bir danışma merkezi yoktur. Bu konularda
çocukların, gençlerin ve ailelerinin danışma alabilecekleri yerler, Bakanlığa bağlı il müdürlükleri bünyesinde etkinlik gösteren aile danışma merkezleri ile toplum merkezleridir. Çocuklar ve gençler buralarda hem hoşça vakit geçirip istedikleri türde etkinliklere katılırlar, hem de istedikleri konularda sorup danışarak bilgiler alırlar

Şehit Yakınları ve Gaziler Genel Müdürlüğü şehitlerimizin anılarının yaşatılması, şehit yakınları ile gazilerin ekonomik ve sosyal her türlü mağduriyet ve yoksunluklarını gidermek amacıyla ulusal politika ve stratejilerin belirlenmesine önayak olmak, bunu koordine etmek; şehit yakınları ile gazilere yönelik sosyal hizmet ve yardım etkinliklerini yürütmek, bu alanda ilgili kamu kurum ve kuruluşları ile gönüllü kuruluşlar arasında koordinasyonu sağlamak olarak belirlenmiştir.
Bu temel amaca ek olarak;
• Şehit ve gazi çocuklarının eğitimlerini sürdürebilmeleri için ilgili kurum ve kuruluşlar ile gönüllü kişi ve kuruluşların da desteğini sağlamak ve bu amacı gerçekleştirmek,
• Şehit yakınları ve gazilerin ekonomik, sosyal ve kültürel bakımdan desteklenmesi ve toplumla uyum içinde yaşamaları amacıyla çalışmalar yürütmek, bu konuda toplumsal duyarlılığı güçlendirici etkinlikler yapmak,
• Gazilerin toplumsal yaşama uyumları, tedavi gereksinimlerinin karşılanması, istihdam sorunlarının çözülmesi ve sosyal güvenlik haklarının geliştirilmesi amacıyla çalışmalar yürütmek,
• Şehit ve gazi yakınları arasında iletişimi sağlamak, artırmak ve dayanışmayı güçlendirmek,

Merkezi yönetimler tarafından yürütülen birçok sosyal hizmet uygulaması, özellikle büyükşehir belediyeleri ve kapsamlarında yer alan belediyelerce de yürütülmektedir. Belediyelere bütün bu sosyal görevler 5393 sayılı Belediye Kanunu ile sağlanmış; yasanın üçüncü bölümünde Belediyenin Görev, Yetki ve Sorumlulukları başlığı altında yer alan, belediyenin görev ve sorumluluklarını düzenleyen 14. maddesi ile verilmiştir. Benzer sosyal hizmetler 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu’nda da yer almaktadır. Yoksul kentteşlere (yurttaşlara), özürlülere sosyal yardımlar olduğu kadar, kentte yaşayanların kentsel ve toplumsal bütünleşmelerini sağlayacak her türlü sosyal hizmet, görev olarak belediyelere verilmiştir.

Özel girişim de yapısı gereği, gelir getirici sosyal hizmetlerin yürütülmesinde işlev üstlenmektedir. Örneğin, özel huzurevleri, yaşlılar ve diğer bakıma muhtaç olanlar için özel bakımevleri, kreşler, gündüzlü bakım merkezleri, öğrenciler için etüd merkezleri, engelli rehabilitasyon merkezleri, öğrenci yurtları gibi. Bunların sayıları yıldan yıla değişmekle birlikte, kentsel yoğunlaşmanın artmasıyla sayılarında artış ve niteliklerinde sürekli gelişme ve iyileşme görülmektedir. Özel girişimin sosyal hizmet kuruluşları içindeki payı hızla artmaktadır. Örneğin, sayıları tüm ülkede hızla artan özürlü ve engelliler için özel rehabilitasyon merkezleri bunun örneğidir. Bugün hemen hemen tüm illerimiz ve ilçelerimizde özel rehabilitasyon merkezleri bulunmaktadır. Bunun gibi, kreşler, öğrenci etüd merkezleri, huzurevleri, öğrenci yurtlarının sayıları da giderek artmakta ve büyük bir hizmet boşluğu bu sayede doldurulmaktadır.

Zihinsel Yetersiz Çocukları Yetiştirme ve Koruma Vakfı

Türkiye Güçsüzler ve Kimsesizlere Yardım Vakfı

Türkiye Özürlüler Eğitim ve Dayanışma Vakfı

Lösemili Çocuklar Vakfı