SOSYAL HİZMET KURAMLARI I

Toplumun yaşam kalitesinin arttırılması, sosyal refahın ve sosyal adaletin sağlanması, insanların gereksinimlerinin giderilmesi ve sosyal işlevselliklerinin arttırılması, insanların sorunlarla baş edebilme kapasitelerinin geliştirilmesi sosyal hizmet mesleğinin odağı olup, toplumda yaşanan olumsuzlukların giderilmesi adına sosyal hizmet mesleği büyük önem taşımaktadır.

Maslow’un hiyerarşik olarak yapılandırdığı gereksinimler hiyerarşisi şu şekilde kategorize edilmektedir (Şekil 1.1): Fizyolojik ve biyolojik gereksinimler (besin, nefes, su, cinsellik, denge, uyku, boşaltım), güvenlik gereksinimi (iş, kaynak, sağlık, beden, aile, mülkiyet güvenliği), ait olma ve sevgi gereksinimi (aile, arkadaşlık, cinsel yakınlık), kendine saygı gereksinimi (kendine saygı, güven, başarı, diğerlerinin saygısı, başkalarına saygı), kendini gerçekleştirme gereksinimi (erdem, problem çözme, yaratıcılık, gerçeklerin kabulü, ön yargısız olma).

Şekil 1.1 - Maslow’un Gereksinimler Hiyerarşi

Sosyal hizmet uzmanı hem sorunun analizinde hem de çözümünde aktif rol almaktadır. 

Genel anlamda sosyal politika; düzenli gelir, barınma, eğitim, sağlık ve bireye yönelik sosyal hizmetler olarak beş temel alana ayrılmaktadır.

Öğrenme güçlüğü olan çocuklar ve yetişkinlerin eğitim ihtiyaçlarının karşılanmasında faaliyet göstermektedirler.

Sosyal işlevsellik, bireyin toplum içerisinde başlıca rolleri olan aile ferdi olmak, ebeveynlik, çalışan olmak, vatandaş olmak gibi rollerini gerçekleştirebilmesi ve beslenme, barınma, sağlık, kabul görme ve sosyal destek gibi kendi temel ihtiyaçlarını karşılayabilmesi için gerekli olan görev ve aktiviteleri başarabilme yeteneğidir (Sheafor ve Horejsi, 2014).

Aşağıda insan hakları alanından bazıları yer almaktadır:
• Beslenme, barınma, tıbbi bakım ve kişinin hayatını sürdürebilmesi için temel sayılan
sosyal hizmetlere sahip olma;
• Saldırı ve sömürüden korunma;
• Çalışma ve yeterli bir maaşa sahip olma;
• Evlenme, aile sahibi olma ve aile içinde olma;
• Temel eğitimi alma;
• Mülkiyet sahibi olma;
• İş yerinde önlenebilir kaza ve yaralanmalardan korunma;
• İstediği gibi ibadet etme,
• Mahremiyet;
• Seyahat etme;
• Mensup olduğu ülkedeki toplum ve hükümet hakkında bilgi edinme ve hükümet
kararlarında söz, yetki ve karar hakları.

Sosyal hizmet uzmanının bu hakların korunmasında sorumlulukları vardır.

Sosyal bakım; muhtaç insanların yiyecek, barınma, korunma vb. temel gereksinimlerini; aidiyet, kabul görme ve kötü zamanlarda kendini iyi hissetme gibi psikolojik gereksinimlerini karşılayacak olanakları sağlamak için eylem ve çabaların düzenlenmesini içermektedir (Duyan, 2010).

Gereksinim, bireyin ve toplumun beklentilerini karşılamada yetersiz kalan tüm durumları, kaynakları ve sistemleri işaret etmektedir. Gereksinim Türk Dil Kurumu (2015) tarafından, eksik duyulan şey, ihtiyaç olarak tanımlanmaktadır. Daha detaylandırmak gerekirse, gereksinim: Karşılandığında haz, karşılanmadığında acı ve hüzün veren; karşılandıkça şiddetini kaybeden; zaman içinde kendini tekrarlayan; alışkanlık haline gelebilen; sınırsız ve öznel olan duygudur. İhtiyaçların karşılanması durumunda insanların kendilerini gerçekleştirmeleri ve sosyal işlevselliklerini arttırmaları söz konusudur. İnsan ihtiyaçlarının karşılanması durumunda ise sosyal sistemler içerisinde baş etme mekanizmalarını kullanamaması ve kendini gerçekleştirememesi söz konusu olacaktır. İnsanların öz yeterlilikleri gereksinimlerinin karşılanıp karşılanmaması ile paralel gelişmektedir.

Fizyolojik ve Biyolojik Gereksinimler; fizyolojik dürtüler olarak ele alınmaktadır. Örneğin; açlık ve susuzluk çeken bir insan bu ihtiyacını gidermediği sürece başka bir şey düşünemez.

Derezotes’e (2000)’e göre bireyi etkileyen ekolojik faktörler şunlardır:
Biogenetik faktörler: Biogenetik faktörler, bireyin kalıtsal ve diğer fiziksel özelliklerini içermektedir. Ailenin geçmişi genellikle genetik faktörlerin ve eğilimlerin kanıtını sağlamaktadır.
Ailevi faktörler: Ailevi faktörler, bireyin yakın ve geniş ailesinin özelliklerini içermektedir. Burada tanımlanan aile terimi, müracaatçının resmi olmayan destek sistemin birçok en önemli üyelerini kapsamaktadır. Yakın aile, biyolojik aile üyeleri ile diğer aile üyelerini
kapsayabilir de kapsamayabilir de.
Kültürel faktörler: Kültürel faktörler, bireyin psiko-sosyal çevresinin niteliklerine yapılan yüklemeleri içerir. Psiko-sosyal çevre, bireylerin aile üyelerinin dışındaki ilişkide olduğu diğer grupların özelliklerini içermektedir. Bunlar, birincil grubun (sevgililer, arkadaşlar ve diğer ilişkiler), ikincil grubun (bireyin birlikte çalıştığı profesyoneller) üyeleri ile diğer resmi ve resmi olmayan destek ağını içermektedir.
Çevresel koşullar: Çevresel koşullar, bireyin yaşam kalitesini etkileyen onun yaşam alanına karşılık gelen özellikleri içerir. Bu özellikler, yerel ve küresel toplumda yer alan doğal çevre ile insan tarafından yapılan çevrelerle ilgili olabilir.
Kaynaklar ve fırsatlar: Kaynaklar ve fırsatlar, bireyce elde edilebilir olan güvenlik, özgürlük, kabul, zenginlik, güç, hizmetler ve tüketim mallarını içerir. Bu kaynak ve fırsatlar, genellikle, yerel ve ulusal liderliğin hoşgörü, istikrar, politikalar, etkililik ve çatışma çözüm metodolojisiyle ilgilidir.
Öz bakım kalıpları: Öz bakım kalıpları, bireyin kişisel gelişimini besleyen ve geliştiren çabalarıdır. Bu kalıplar, bireyin içsel motivasyonu, enerji düzeyi ve bilinç düzeyi gibi içsel faktörlerle ilgilidir.

Gelişim ve sağlığın güncel göstergeleri: Gelişim ve sağlığın güncel göstergeleri, bireylerin, çift ilişkilerinin, ailelerin ve toplumun gelişimsel büyüme ve refah durumunun
ölçülebilir işaretlerini içermektedir (Derezotes, 2000).

Sosyal çevre, insan etkileşimlerini, bireyleri yönlendiren koşullar ve şartları içermektedir. Bireyler yaşamlarını sürdürebilmek, hayatta kalabilmek ve gelişmek için sosyal çevre ile etkin bir etkileşimde bulunmak zorundadır. Sosyal çevre insanların oturdukları evlerin tipi, yaptıkları işin türü, ulaşılabilir para miktarı, yasalar ve içinde yaşanan toplumun sosyal kurallarını içermektedir (Zastrow ve Kirst- Ashman, 2014).Sosyal çevrenin insan üzerindeki etkisi sonucunda uyma davranışı ortaya çıkmakta olup bireyler sosyal çevrenin etkisi ile davranışlarını ortaya koyabilmektedirler.

Yaşlılık: Doğum artış hızındaki azalma, hastalıkların tedavisinde yaşanan teknolojik gelişmeler ve ölüm oranlarında yaşanan azalma gibi nedenlerle ortalama yaşam beklentisi artmaktadır. Bu durum toplumdaki yaşlı nüfus oranının artmasına neden olmaktadır. Yaşlılığın getirdiği bazı biyolojik sorunlar, aile yanında yaşlı bakımı, bakımını üstlenecek kimsenin olmamasından kaynaklı yaşlı kurum bakımı gibi nedenlerle sosyal hizmet müdahaleler gerçekleştirmektedir. Aynı zamanda temel bakım ihtiyaçlarının dışında yaşlıların toplumsal yaşama aktif ve üretken bir biçimde katılımını sağlamak ve sağlıklı yaşlanmalarına destek olmak büyük önem taşımaktadır. Sosyal hizmet sağlık hizmetlerine ulaşılabilirliği sağlama, temel bakım hizmetlerini sağlama, sosyal işlevselliklerini arttırma, yaşlılığın en büyük sorunlarından biri olan sosyal destek mekanizmalarının sağlanması ve yalnızlığın giderilmesi gibi birçok hizmet sağlamaktadır. Sosyal hizmet yaşlılık dönemindeki yaşlı bireylerin iyilik halini en üst seviyede tutmak ve aktif ve üretken bir yaşama katılım sağlamak adına müdahaleler yapmakta aynı zamanda koruyucu önleyici hizmetler vermektedir.

Genel anlamda sosyal politika; düzenli gelir, barınma, eğitim, sağlık ve bireye yönelik sosyal hizmetler olarak beş temel alana ayrılmaktadır. Bu alanların her biri, sosyal sorunların oluşmasını önlemek ya da oluştuğu takdirde onlara çözüm bulmak, bireylerin refahını sağlamak ve refah seviyelerini arttırmak amacı ile çeşitli hizmetleri sağlamaya yönelik politikalar içermektedir.

Sosyal işlevsellik, bireyin sosyal ve ekonomik çevresi içerisindeki kapasitesinin ve eylemlerinin, talepler, beklentiler, kaynaklar ve fırsatlar ile eşleşme ya da uyumuna odaklanmaktadır. Sosyal işlevsellik, sosyal hizmeti anlamak ve sosyal hizmeti diğer mesleklerden ayırmak için anahtar kavramdır.

Sosyal hizmet bireylerin sosyal işlevselliğini arttırmak ve geliştirmek için yol göstermek amacını taşımaktadır.

Sosyal hizmet insan ve sosyal sorunları anlamada bütüncül bakışı gerekli kılmaktadır. İnsan doğası çeşitli ve farklı olabildiği gibi her
bir bölgenin farklı yapısı ve işleyişi vardır. Sosyal hizmet müdahalelerinde uygun müdahalenin gerçekleştirilmesinde tüm boyutlarda yetkin
olan sosyal hizmet uzmanlarının önemi kaçınılmazdır. Sosyal hizmet uzmanı insanı konu alan tüm disiplinlerden yararlanmak durumundadır. İnsan davranışlarının anlaşılması ve keşfedilmesi, gereksinimlerin ortaya çıkarılması ve sorunların çözümü için çok yönlü bir bakışı olan sosyal hizmet uzmanının yine müdahalelerini sistematik ve diğer etmenleri de göz önüne alarak yapması gerekmektedir.

İnsan Gelişiminde Bilişsel Boyut ve Bilişsel Gereksinimler:Bireyin bilişsel olarak güçlü yönlerini ve sınırlılıklarını bilmek bireyin gereksinimlerini gidermede yol göstermektedir. Bilişsel yönden güçlü olan bireyler olaylara ilişkin fiziksel ve duygusal tepkilerini açıklamak yerine geçmiş ve şimdiki zaman deneyimlerini ifade edip, analiz etmek ister. Bilişsel yönü güçlü müracaatçılar genellikle yaratıcı ve derin içsel düşünce dünyasına sahip, geniş bir bilişsel alana sahiptir. Bilişsel sınırlılığa sahip müracaatçılar ise anlama ve öğrenme güçlüğü yaşamaktadır. Sosyal hizmet uzmanı bilişsel yönden müracaatçının güçlü ve zayıf yönlerini değerlendirerek müdahalede bulunmakta ve değerlendirmelerini yapmaktadır