SOSYAL HİZMET KURAM VE YAKLAŞIMLARI

Sosyal hizmet uygulama teorileri kendi içinde bir sınıflandırmaya tabi tutulduğunda modernist ve postmodern teorilerden ayrı demetler yapılabilir. Bunlara bir de özgürleştirici yaklaşımları ekleyebili­riz. Bu yaklaşımlar, hem modern hem de postmo­dern teorilerden izler taşır. Fakat uygulamanın nihai amacı yönünden toplumsal tabana ve eleştirel teme­le oturan özellikleri vardır. Sosyal hizmette özgür­leştirici yaklaşımlar denildiğinde akla önce gelenler; eleştirel, feminist ve baskı karşıtı uygulamalardır. Eleştirel uygulama yaklaşımı baskı karşıtı uygulama yaklaşımını da çevreleyen daha geniş bir çerçeve oluşturmaktadır. Sosyal hizmet uzmanları eşitsizlik ve baskıyla mücadeleye yönelmiş bir mesleki bir misyona sa­hiptirler. Bunun için hem kişisel ölçekte hizmetler, yardımlar ve diğer desteklere odaklanırken toplum­sal ve politik ölçekte sosyal adalete katkı veren gi­rişimlerde aktif roller alırlar. Ne var ki toplumlarda yapısal eşitsizlikler çok yaygındır ve adalet de ço­ğunlukla, antik yunan filozofu Platon’un (Eflatun) ifade ettiği gibi, “güçlü olanın lehine” olabilmek­tedir. Bu nedenle gücün yarattığı her türlü baskıya karşın eleştirel bir farkındalığa gereksinim vardır. Buna verilen iki kuramsal yanıtı; eleştirel uygula­mayı ve baskı karşıtı uygulama perspektifleridir.

Eleştirel uygulama yaklaşımı berrak olmayan uygulamalar buna karşın karmaşık ve derinleşmiş sorunları açıklama kapasitesindeki genişlik açısından sosyoloji alanındaki teorilere dayanmakta veya bu alandaki teorilere daha fazla benzemektedir. Eleştirel uygulama sosyoloji teorilerini dayanak alan bir uygulama teorisidir. Uygulamasındaki berraklık diğer sosyoloji teorilerinde olduğu gibi psi­koloji teorilerine göre daha azdır. Neyin nasıl yapılacağını gösteren somut ve mekanik araçları yoktur. Bununla birlikte daha geniş ölçekteki bakış açılarını ve derinleşmiş sorunları ele almadaki kapasitesi ile de psikoloji teorilerinde olmayan etki kapasitesine sahiptir.

Eleştirel sosyal hizmete tarihsel bağlamı içinde ve temelleri itibarıyla baktığımızda içinde radikal, Marksist, feminist, yapısal, ırkçılık karşıtı müdahale teorilerinin bileşenlerine rastlanır. Tümü arasında anlamlı bir kesişimsellik bulunmaktadır.

Sosyal hizmet mesleğinin öncü isimleri olan Jane Addams, Mary Richmond gibi çok önemli kişilerin aslında mesleğin bir sosyal hak ve adalet mesleği olduğu yönündeki vurguları eleştirel teori­nin temel argümanları ile bütünüyle uyum içinde­dir. Bütün mesele sosyal hizmet uzmanlarının kişi merkezli ve bürokratik hizmetlere çok fazla yönlendirilmiş olmasıdır. Bu yüzden mesleğin misyonun­dan görece bir uzaklaşmanın yaşanmıştır. Eleştirel uygulama sosyal hizmetin özüne dönmeye ilişkin bir çağrı olarak okunabilir.

Eleştirel uygulamanın amacını özgürleştirme ya da dönüştürme fiilleri ile açıklayabiliriz. İnsanların kendilerini gerçekleştirmelerinin önündeki sosyal sınırlayıcıları görmelerinin sağlanması önemli bir ölçüttür. Diğer taraftan eleştirel uygulamayı ayırt edici kılan özelliği çevrede de kolektif eylem yoluy­la bu değişimi gerçekleştirmektir.

Eleştirel uygulamayı ayırt edici kılan özellikleri, sosyal hizmet uzmanlarından bek­lenen dayanışma, tanımlama, farkındalık ve adan­mışlık sözcükleriyle ifadesini bulan kavramlardır.

Sosyal hizmet mesleğinin eleştirel yaklaşımla uygulanmasında, eşitlikçi ve diyalojik bir yaklaşımın benimsenmesi gerekmektedir. Diyalojik, diyaloglar yoluyla ve eşit ilişki kurularak danışanlarla çalışmadır. Geleneksel uzman-hizmet alan ilişkisindeki bilgi veren, soru sorana karşı yanıt veren, yönlendiren iletişim tarzı reddedilir.

Postmodern yaklaşımlar ile eleştirel teori arasındaki çok önemli fark postmodernitenin savunduğu göreliliğe itiraz etmesidir. Toplum tasarımı konusunda determinist olmasıdır. Eleştirel uygulamanın in­sani çeşitlilik ve farklılıklar konusunda postmodern yaklaşımlar kadar kabul edici olduğunu söylememiz mümkün değildir, bir yönüyle uygun toplum inşası konusunda kuralları belirli bir set sunmaktadır.

Sosyal hizmet uzmanının temel amacının insanların kendi yaşamlarıyla yeterli biçimde baş edebilmelerini sağlamak olduğu, terapötik müdahaleler yerine daha pragmatik müdahaleleri tercih ettiği, bireyin ruhsal süreçlerine yönelik derinlemesine sondaj yapmanın söz konusu olmadığı yaklaşım koruma yaklaşımıdır.

İnsancıl psikolojinin öncü isimlerinden Carl Rogers’ın çalışmalarına dayanan danışmanlık teorileriyle ortaya konan, danışanın kendisini ve diğerleriyle ilişkilerini daha iyi anlaması için danışman tarafından yardımcı olunan temelde bireye ve psikolojik işlevlerine odaklanılan yaklaşım terapötik yaklaşımdır.

1960 da gelişmiştir.

Jane Addams, kentlerde çok ağır şartlarda çalışmak zorunda kalan nüfusun sosyoekonomik dezavantajlarının doğurduğu dramatik sonucu üzerinde durmuştur.

Tarihsel ve teorik bağlamı içerisinde eleştirel uygulamayı anlayabilmek için eleştirel sosyal bilim paradigması sosyolojide 

Frankfurt okulu olarak bilinir.

Eleştirel sosyal hizmet yaklaşımı sosyal hizmet müdahalesinin tüm ölçeklerinde güç ilişkilerinin hem analizini hem de dönüşümünü sağlamaya yöneliktir ve böylece öncelikli kavram güç ve kimliktir.

Eleştirel uygulamayı ayırt edici kılan özellikleri, sosyal hizmet uzmanlarından beklenen kavramlar dayanışma, tanımlama, farkındalık ve adanmışlıktır.

Geleneksel planlı değişim süreci aşamaları ile takip edilir.

Payne (2020) ye göre eleştirel uygulamanın formunun özeti; değiştir, ortadan kaldır, geliştir ve etiketledir.

Toplumsal etiketlemeye maruz kalan insanlara faydalı olabilecek bir teknik, benzer durumdaki insanların yan yana gelmesini sağlayarak kendine yardım gruplarının oluşturulmasıdır.

oÖzü itibariyle sosyal hizmet mesleğini kendi kimliği ile adeta “barıştırma” iddiası taşıyan ve aynı zamanda geleneksel sosyal hizmet modellerine karşı eleştirel duran bir yaklaşım baskı karşıtı uygulamadır.

Aşağıdakilerden hangisi baskı karşıtı uygulamayı “danışanlarla birlikte yürütülen, toplumsal sınıfları ve yapısal eşitsizlikleri vurgulayan bir sosyal hizmet uygulaması formu” "Dominelli"dir.