SOSYAL HİZMET ETİĞİ

Sosyal hizmetin insan anlayışı, insanın yalnızca insan olması bakımından değerli olduğu kabulüne dayanır. İnsanın değerini gözetme çabası ise sosyal hizmetin değerini oluşturmaktadır.

Gerek bireysel düzeyde gerekse toplumsal düzeyde insan haklarının korunması, ihlallerinin önlenmesi ve sosyal adaletin sağlanması -sosyal hizmetin tanımıyla da uyumlu bir biçimde- başlı başına sosyal hizmetin varlık sebebi hâline gelmektedir.

Sosyal hizmetin merkezinde; “sosyal adalet, insan hakları, müşterek sorumluluk ve farklılıklara saygının” yer aldığı ifade edilmektedir.

Sosyal hizmet aynı zamanda etik bir etkinlik olarak baskı karşıtı bir yaklaşımla
gerçekleştirilebilir. Clifford ve Burke (2009, s.15)’e göre de sosyal hizmet etiğinin odağında baskı oluşturan ve bu baskıyı pekiştiren dinamiklerin en aza indirgenmesi ve nihayetinde ortadan kaldırılması amacı yer almaktadır. Bu nedenle ayrımcı ve baskıcı uygulamalara karşı çıkmanın, sosyal hizmet etiğinin temel belirleyicisi olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Bu karşı çıkış, daha önce sosyal hizmetin varlık sebebi olduğunu vurguladığımız insan hakları ve sosyal adaletin tüm insanlar için gerçekleştirilebilmesi talebinin görünür
kılınması anlamına gelmektedir. Aynı zamanda baskıcı yapıların, toplumsal varlık olarak insanın taşıdığı değer bağlamında davranmasını engelleyecek unsurlar olması bakımından da sözü edilen karşı çıkış gereklidir.

Mary Richmond sosyal hizmet etiğinin geliştirilmesinde tarihsel açıdan önemli bir isimdir. Richmond’un ‘Sosyal Hizmet Uzmanları için Etik İlkelerin Oluşturulmasına Yönelik Deneysel Bir Çalışma’ isimli 1920 tarihli yazısı, 1923 yılında ‘Ulusal Sosyal Refah Konferansı’nda tartışılmıştır (Kinderknecht, 1995, s.115).

Bireyselleştirme: Her bir insanın, pek çok açıdan biricik özelliklere sahip bireyler olduğunun kabul edilerek davranılması gerekliliğidir. Bireylerin biricikliği, bireysel farklılıklara ilişkin olarak değer sistemi, kişiliği, yaşama amacı, sosyal ve ekonomik kaynakları, duygusal ve fiziksel güçleri, bireysel meseleleri, geçmiş deneyimleri, aile ilişkileri vb. gibi koşullara göre belirlenir. Bu anlayıştan hareketle sosyal hizmet uzmanı, kişisel farklılıklarıyla birlikte herkesin insanca muamele görme hakkına sahip olduğu bilinciyle hareket etmelidir. Bu nedenle bireyselleştirme değeri, insan haklarının gerçekleştirilmesiyle doğrudan bağlantılıdır.

Terapötik ilişki, insan olmaktan kaynaklanan unsurları da içinde barındıran, karşılıklı etkileşime dayalı, kapsamlı, karmaşık ve özgün bir nitelik taşıyan sosyal
hizmet uzmanı ile hizmet alan kişiler arasındaki ilişki olarak tanımlanabilir.

Kendi Kaderini Tayin: Herkesin kendi yaşamıyla ilgili kararları alma hak ve özgürlüğüne sahip olduğunu ve sosyal hizmet uzmanının bunu kabul etmesi gerekliliğini vurgular. Ancak bu, kişinin kararlarının yasalar ve insan hakları çerçevesinde olumlu ve yapıcı olarak değerlendirilmesi gerekliliğiyle sınırlandırılmıştır.

Sosyal adalet: Sosyal adalet, toplumdaki her bireyin temel ve yurttaşlık haklarına sahip olduğu, eşit fırsat, kaynak ve sorumlulukları olduğu idealine dayanır. Sosyal hizmet açısından yoksulluk, yoksunluk ve sosyal dezavantajları deneyimleyen nüfus gruplarıyla çalışmak, sosyal adaletsizliklerin ciddi bir sosyal sorun olarak ele alınmasını gerekli kılmaktadır. Bu açıdan yalnızca temel ve yurttaşlık haklarından yararlanma konusunda eşitsizliğe neden olan pratikleri değiştirmeyi amaçlayan bir sosyal hizmet uygulaması, sosyal adaleti ve insani ilerlemeyi sağlayabilecektir. Dolayısıyla bir sosyal hizmet değeri olarak sosyal adaletin, aynı zamanda eşitlik ve yurttaşlık değerleriyle ilişkisi sıklıkla vurgulanır.

Immanuel Kant, deontolojik kavramları etik yaklaşımına yerleştiren ilk modern
çağ filozofudur. Kant, ‘Ahlak Metafiziğinin Temellendirilmesi’nde insanın, bireysel akıl kapasitesi nedeniyle ahlaki bir yetkinliğe sahip olduğunu tartışır. Kant, eylemlerin, eğilimden değil, ödevden çıkması ve hatta eğilime karşı gerçekleştirilmesi hâlinde doğru olabileceğini savunur.

Tarihsel süreçte sosyal hizmetin, ‘insanın değeri’ temelinde meslekleştiğini söyleyebiliriz. Peki ‘insanın değeri’ denilen şey nedir? Kuçuradi (1998, s. 40) insanın
değerini, “tür olarak insanın, diğer varlıklarla ilgisi bakımından özel durumu ve bu özel durumundan dolayı kişilerin, insanlar arası ilişkilerde sahip olduğu bazı haklar, bir başka deyişle insanın varlıktaki özel yeri” olarak tanımlamaktadır.

Uluslararası Sosyal Hizmet Uzmanları Federasyonu (IFSW) ve Uluslararası Sosyal Hizmet Okulları Birliği (IASSW) tarafından 2014 yılında kabul edilen tanıma göre sosyal hizmet; “sosyal değişimi ve gelişimi, toplumsal bağlılığı destekleyen, insanları yetkilendiren ve özgürleştiren uygulamaya dayalı meslek ve bir akademik disiplin” olarak ele alınmaktadır.

Mary Richmond sosyal hizmet etiğinin geliştirilmesinde tarihsel açıdan önemli bir isimdir.

Thompson (2009) ve Schon (1992) tarafından geliştirilen düşünümsel/dönüşümsel
(reflective) uygulama modeli, “iyi” uygulamanın ancak sosyal hizmet uzmanlarının eylemleri sırasında ve sonrasında eleştirel olarak düşünmeleri ile mümkün olabileceğine dayanmaktadır.

Biestek (1961)’in yedi basamaklı değerler şeması, sosyal hizmet uygulamasının başarısı
için oldukça etkili noktalara işaret etmektedir;

Bireyselleştirme, Duyguların Amaçlı Dışavurumu, Kontrollü Duygusal Katılım, Kabul, Yargılayıcı Olmayan Tutum, Kendi Kaderini Tayin, Gizlilik.

Kontrollü Duygusal Katılım: Sosyal hizmetlerden yararlananlar tarafından doğrudan ya da dolaylı olarak dışa vurulan duyguların öneminin kavranması ve o birey için
ne anlama geldiğinin doğru değerlendirilmesi gerekmektedir.

Sosyal Hizmetin Özgürleştirici Değerleri;

Yurttaşlık: Bu değer, sosyal hizmet disiplininin sosyal dışlanmaya maruz kalabilecek
birey, aile, grup ve toplulukların yurttaşlık haklarından eşit ve adil biçimde yararlanmalarını sağlamadaki sorumluluğunu vurgular

Düşünümsel/dönüşümsel uygulama ile ulaşılmak istenen amaç, çeşitli sosyoekonomik, duygusal, kültürel ve politik kaynaklardan gelen karmaşık bilgileri ve değer sistemlerini değerlendirerek, insan haklarını korumaya ve sosyal adaleti sağlamaya çalışmaktır.

İlk defa Biestek (1961) Kant’ın insanı amaç olarak görme ilkesine ilişkin tartışmaları sosyal hizmet açısından ele almış ve yedi basamaklı bir değerler çerçevesi çizmiştir.