SOSYAL HİZMET ETİĞİ

Sözü edilen felsefi sorgulamaya ‘sosyal hizmetin değeri nedir?’ sorusuna yanıt aranarak başlanması, doğası gereği politik ve etik olan sosyal hizmetin özgünlüğünün anlaşılabilmesi için önemlidir. Bu nedenle bu ünitede sosyal hizmet etiğinin felsefi bir bakış açısıyla ele alınmasının ilk adımını, sosyal hizmetin değerinin ortaya koyulması oluşturacaktır.

Sosyal hizmetin insan anlayışı, insanın yalnızca insan olması bakımından değerli olduğu kabulüne dayanır. İnsanın değerini gözetme çabası ise sosyal hizmetin değerini oluşturmaktadır. Bu nedenle sosyal hizmetin değeri, insan olanaklarının gerçekleştirilebilmesi ve geliştirilebilmesi için çalışılmasını gerekli kılmaktadır. Bununla birlikte insansal olanakların önünde engel oluşturabilecek zorlukları, geniş sosyopolitik bir bağlamda görmek ve değerlendirmek de yine sosyal hizmetin insan anlayışının bir gereğidir.

Öyleyse değerinin ortaya koyulabilmesi için sosyal hizmetin her koşulda insanın değerini gözeten bir mücadele alanı olarak kabul edilmesi gerekmektedir. Böyle bir mücadele ise ayrımcılığın reddedilerek her bir insanın haklarının korunması amacını taşıyacaktır. Bu nedenle sosyal hizmet aynı zamanda etik bir etkinlik olarak baskı karşıtı bir yaklaşımla gerçekleştirilebilir. Clifford ve Burke (2009, s.15)’e göre de sosyal hizmet etiğinin odağında baskı oluşturan ve bu baskıyı pekiştiren dinamiklerin en aza indirgenmesi ve nihayetinde ortadan kaldırılması amacı yer almaktadır. Bu nedenle ayrımcı ve baskıcı uygulamalara karşı çıkmanın, sosyal hizmet etiğinin temel belirleyicisi olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Bu karşı çıkış, daha önce sosyal hizmetin varlık sebebi olduğunu vurguladığımız insan hakları ve sosyal adaletin tüm insanlar için gerçekleştirilebilmesi talebinin görünür kılınması anlamına gelmektedir. Aynı zamanda baskıcı yapıların, toplumsal varlık olarak insanın taşıdığı değer bağlamında davranmasını engelleyecek unsurlar olması bakımından da sözü edilen karşı çıkış gereklidir.

Öyleyse değerinin ortaya koyulabilmesi için sosyal hizmetin her koşulda insanın değerini gözeten bir mücadele alanı olarak kabul edilmesi gerekmektedir. Böyle bir mücadele ise ayrımcılığın reddedilerek her bir insanın haklarının korunması amacını taşıyacaktır. Bu nedenle sosyal hizmet aynı zamanda etik bir etkinlik olarak baskı karşıtı bir yaklaşımla gerçekleştirilebilir. Clifford ve Burke (2009, s.15)’e göre de sosyal hizmet etiğinin odağında baskı oluşturan ve bu baskıyı pekiştiren dinamiklerin en aza indirgenmesi ve nihayetinde ortadan kaldırılması amacı yer almaktadır. Bu nedenle ayrımcı ve baskıcı uygulamalara karşı çıkmanın, sosyal hizmet etiğinin temel belirleyicisi olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Bu karşı çıkış, daha önce sosyal hizmetin varlık sebebi olduğunu vurguladığımız insan hakları ve sosyal adaletin tüm insanlar için gerçekleştirilebilmesi talebinin görünür kılınması anlamına gelmektedir. Aynı zamanda baskıcı yapıların, toplumsal varlık olarak insanın taşıdığı değer bağlamında davranmasını engelleyecek unsurlar olması bakımından da sözü edilen karşı çıkış gereklidir.

Bu nedenle ayrımcı ve baskıcı uygulamalara karşı çıkmanın, sosyal hizmet etiğinin temel belirleyicisi olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Bu karşı çıkış, daha önce sosyal hizmetin varlık sebebi olduğunu vurguladığımız insan hakları ve sosyal adaletin tüm insanlar için gerçekleştirilebilmesi talebinin görünür kılınması anlamına gelmektedir. Aynı zamanda baskıcı yapıların, toplumsal varlık olarak insanın taşıdığı değer bağlamında davranmasını engelleyecek unsurlar olması bakımından da sözü edilen karşı çıkış gereklidir.

Thompson (2000, s.29) da aynı bakış açısıyla sosyal hizmeti, insanı kuşatan baskılayıcı koşullar, eşitsizlik ve adaletsizlikler karşısında insanlık için mücadeleyi gerektiren insancıl bir çaba olarak görmektedir. O halde yalnızca böyle bir mücadeleyle olanaklı olan insan yaşamına katkı sağlama iddiası, sosyal hizmetin etik sorumluluğunu oluşturmaktadır

Sosyal hizmet etiğine giriş niteliğinde yapılan böyle bir sorgulamayla sosyal hizmetin özünü ortaya koymayı amaçlayan soruların yanıtları da netlik kazanmaya başlamıştır. Bu sorgulama bağlamında sosyal hizmetin insanın değerini gözeten, bunu engelleyici nitelikte yapılarla mücadele ederek çalışan ve -ancak- böyle bir çalışmayla -mümkün olan- insan yaşamına kattıklarıyla farklılığını ortaya koyan bir disiplin ve meslek olduğunu söyleyebiliriz. Sosyal hizmetin insanı merkeze alan bu niteliği, onun aynı zamanda belirli etik sınırları olan bir meslek olduğuna işaret etmektedir.

Sosyal hizmet etiğini değerlendirdiği çalışmasında Reamer (1998, s.489), 1950’li yıllara kadar meslek etiğine ilişkin ciddi bir çalışmanın olmadığına dikkat çekmekle birlikte 20. yüzyılın henüz başlarında sosyal hizmet etiği kapsamında değerlendirilebilecek bazı çabalardan söz eder. Bu erken tarihli çabalar, mesleğin etik ilkelerinin yazılması, sosyal hizmette etik sorunlara ilişkin bir komite oluşturulması ve bazı sosyal hizmet okullarında değer ve etik üzerine dersler verilmeye başlanması şeklinde gerçekleşmiştir. Sosyal hizmetin bir meslek olarak kabul görmesinden yaklaşık elli yıl sonra ise meslekte etik standartlar ve rehberler yayınlanmaya başlanmıştır.

Kuçuradi (1994, s.21) söz konusu bu eylem ilkelerinin, meslek etiği denildiğinde akla gelen -özellikle insan yaşamını etkileme gücü olan mesleklerde- uyulması gereken davranış kuralları bütünü olduğunu vurgulamaktadır. Mesleğin etik sınırlarını belirleyen bu kurallar, sosyal hizmet mesleği bağlamında meslek elemanının insanlar arasındaki ilişkilerdeki sorumluluğuna vurgu yapar. Söz konusu mesleki sorumluluğun sınırlarını çizen kurallar, sosyal hizmet uzmanı ile hizmet alan arasında kurulan ilişkide sosyal hizmet uzmanının davranışlarını belirleme amacıyla getirilmektedir. Bu kurallar, mesleğe etik bir standart getirme çabasının bir sonucu olarak -Kuçuradi (1994, s. 29)’nin belirlemesiyle- doğrudan ya da dolaylı olarak insanın değerinin bilgisinden üretilir. İnsanın yalnızca insan olması bakımından değerli olduğu bilgisiyle üretilen bu kurallar doğrultusunda eylemde bulunmak, insanlar arası ilişkilerde insanın değerinin harcanmamasını olanaklı kılabilmektedir.

Bilgi ve beceri temelleriyle birlikte sosyal hizmetin üzerine kurulu olduğu değer temeli, mesleki tüm eylemlerde baskı ve ayrımcılığın karşısında insanı amaç olarak belirlemenin, insandan taraf olabilmenin olanağını sağlayacak güçlü bir dayanak oluşturmaktadır. Bu anlamda sosyal hizmetin değer temeli, mesleklerini etik sorumlulukla gerçekleştirmeleri sırasında karşılaşabilecekleri olası dışsal ve içsel engellemeler ve baskılar karşısında da sosyal hizmet uzmanlarını güçlü kılmaktadır. Çünkü mesleki uygulamaların, -meslekleşme sürecinde temel rol oynayan- sosyal hizmetin değerleriyle uyum içinde olması gerekliliği sosyal hizmet etiğinin temel savlarından birisidir.

Uluslararası Sosyal Hizmet Uzmanları Federasyonu (IFSW) ve Uluslararası Sosyal Hizmet Okulları Birliği (IASSW) tarafından 2014 yılında kabul edilen tanıma göre sosyal hizmet; “sosyal değişimi ve gelişimi, toplumsal bağlılığı destekleyen, insanları yetkilendiren ve özgürleştiren uygulamaya dayalı meslek ve bir akademik disiplin” olarak ele alınmaktadır. Tanımda ayrıca sosyal hizmetin merkezinde; “sosyal adalet, insan hakları, müşterek sorumluluk ve farklılıklara saygının” yer aldığı ifade edilmektedir. Doğru cevap E'dir.

Thompson (2009) ve Schon (1992) tarafından geliştirilen düşünümsel/dönüşümsel (reflective) uygulama modeli, “iyi” uygulamanın ancak sosyal hizmet uzmanlarının eylemleri sırasında ve sonrasında eleştirel olarak düşünmeleri ile mümkün olabileceğine dayanmaktadır. Doğru cevap A'dır.

Biestek (1961)’in yedi basamaklı değerler şeması, sosyal hizmet uygulamasının başarısı için oldukça etkili şu noktalara işaret etmektedir: Bireyselleştirme, duyguların amaçlı dışa vurumu, kontrollü duygusal katılım, kabul, yargılayıcı olmayan tutum ve kendi kaderini tayin. Doğru cevap C'dir.

Terapötik ilişki, insan olmaktan kaynaklanan unsurları da içinde barındıran, karşılıklı etkileşime dayalı, kapsamlı, karmaşık ve özgün bir nitelik taşıyan sosyal hizmet uzmanı ile hizmet alan kişiler arasındaki ilişki olarak tanımlanabilir. Doğru cevap C'dir.

Biestek (1961)’in yedi basamaklı şemasının tamamlayıcısı ve çağdaş sosyal hizmetin değer temeli olarak öne sürülen şu yedi değer, sosyal hizmetin özgürleştirici değerleri olarak adlandırılmıştır: Bireysellikten uzaklaşma, birlikte çalışma, güçlendirme, otantiklik, eşitlik, sosyal adalet ve yurttaşlık. Doğru cevap D'dir.

Yurttaşlık: Bu değer, sosyal hizmet disiplininin sosyal dışlanmaya maruz kalabilecek birey, aile, grup ve toplulukların yurttaşlık haklarından eşit ve adil biçimde yararlanmalarını sağlamadaki sorumluluğunu vurgular. Bu nedenle sosyal hizmet uzmanları, çalıştıkları ülkelerin yurttaşlarına sunduğu hakları bilmeli ve tüm yurttaşların haklarından eşit bir biçimde yararlanması bilinciyle hareket etmelidir. Yurttaş olmak ekonomik, sosyal ve siyasi haklara sahip olmak ve sosyal yaşama dâhil olmak anlamına gelir. Bu açıdan belirli yurttaşlık haklarından yararlanamayan, olumsuz etiketlemelerle bu hakların dışında bırakılmış kişi, grup ve toplulukların deneyimlediği baskı ve ayrımcılıklara meydan okuyan sosyal içerme kavramıyla yakından ilgilidir. Doğru cevap A'dır.

Teleolojik etik yaklaşım kapsamında değerlendirilen faydacı etik, -aynı zamanda liberal iktisatçılar olan- Jeremy Bentham ve John Stuart Mill tarafından biçimlendirilmiştir. Faydacı etiğe göre bir eylemin sonuçları yarar sağlıyorsa eylem doğru bir eylem olarak kabul edilir. Doğru cevap A'dır.

Immanuel Kant, deontolojik kavramları etik yaklaşımına yerleştiren ilk modern çağ filozofudur. Kant, ‘Ahlak Metafiziğinin Temellendirilmesi’nde insanın, bireysel akıl kapasitesi nedeniyle ahlaki bir yetkinliğe sahip olduğunu tartışır. Kant, eylemlerin, eğilimden değil, ödevden çıkması ve hatta eğilime karşı gerçekleştirilmesi hâlinde
doğru olabileceğini savunur. Doğru cevap C'dir.

Bireysellikten uzaklaşma: Bu değer, her bireyin biricik olduğunun kabul edilmesinin önemini vurgulamakla birlikte bireyin ihtiyaçlarını, koşullarını ve potansiyel çözümlerini belirleyen daha geniş sosyoekonomik, politik ve kültürel yapının bir parçası olduğunun dikkate alınması gerektiğiyle ilgilidir. İçinde yer aldıkları sosyal koşullar ve bu sosyal koşulları belirleyen güç ilişkileri bireylerin kimliğini oluşturur. Bu nedenle, sosyal hizmet uzmanının bireyi daha geniş bir bağlamda onu etkileyen baskıcı sosyal ilişkilerle birlikte ele alması gerekmektedir. Böylece insanlar, hem bireyselleştirme değerinin vurguladığı biçimiyle haklar bağlamında biricik hem de bireysellikten uzaklaşma değerinin vurguladığı biçimiyle sosyal, ekonomik, kültürel ve politik ilişkiler ağının bir parçası olarak görülebilecektir. Doğru cevap B'dir.

Kendi Kaderini Tayin: Herkesin kendi yaşamıyla ilgili kararları alma hak ve özgürlüğüne sahip olduğunu ve sosyal hizmet uzmanının bunu kabul etmesi gerekliliğini vurgular. Ancak bu, kişinin kararlarının yasalar ve insan hakları çerçevesinde olumlu ve yapıcı olarak değerlendirilmesi gerekliliğiyle sınırlandırılmıştır. Doğru cevap E'dir.