Sosyal Hizmette Etik Karar Verme Süreci ve Modelleri

Etik İkilem (ethical dilemma), mesleki uygulamalarda iyi olmayan iki seçeneğin arasında seçim yapmak zorunda kalmaktır.

Woodside ve Mc Clam (1994)’e göre genel kabul gören değerler (Akt: Şahin, 2008):
• Kabul
• Tolerans
• Bireysellik /Bireyin biricikliği
• Kendi kaderini tayin (Self determinasyon)
• Gizlilik
olarak ele alınmaktadır.

Egan (1994)' e göre genel kabul gören değerler (Akt: Şahin, 2008)

• Yetkinlik
• Saygı
• İçtenlik
• Hizmet alanın (client) kendi sorumluluğu şeklinde dört bölümde incelenmektedir.

Bireyin sahip olduğu değerler ve değer sistemleri kişisel ve mesleki tercihlerden oluşan bir temel sağlar. İnsanlar, kişisel değer sistemi içinde, var olduğu aile ve çevreden etkilenir. Seçeceğiniz mesleki etik standartlar çerçevesinde çalışırken göstereceğiniz başarı, kuvvetle kişisel değerleriniz ile mesleki değerler arasındaki tutarlılığa dayanır. Bireyler sahip olduğu değerleri inceleyip, değerlerinin nereden geldiğini, kendisini ve davranışlarını nasıl etkilediğini keşfetmelidir (Kenyon, 1998).

Etik konular, sosyal hizmet uygulamasının yaygınlaşmasında çoğunlukla sosyal adalet ilkeleri, halkın yararı ve sosyal hizmet uzmanlarının hizmetten yararlanan-larla ilişkileri, ilgili devletin refah sistemi bağlamında ele alınır.

Etik Problemler, sosyal hizmet uzmanlarının, uygulamak zorunda oldukları yasa ve yönetmeliklerden dolayı müracaatçı grubuna uygun olmasa da bir karar vermesi anlamına gelir. Örneğin, kriterlere uymadığı için ihtiyaç sahibi birinin başvurusunun reddedilmesi durumunda etik problem yaşanabilir. Türkiye’de engelli bireylere yönelik evde bakım hizmetleri sırasında bazı değerlendirme kriterleri uygulanır.  Belirli bir yüzdenin altındaki sağlık kurulu raporu kabul edilmez ya da eve giren gelirin evde yaşayan kişilerin sayısına bölünmesi ile elde edilen gelir örneğin 402 TL, evde bakım parası ise 401 TL’nin altında geliri olanlara veriliyor ise sosyal hizmet uzmanı ailenin çok ihtiyacı olmasına rağmen
yardım bağlayamamaktadır. Bu durum gerçek anlamda bir etik problemdir.

Etik ikilemler, eşit derecede istenmeyen iki alternatif olduğunda ortaya çıkar, örneğin bir engelliye park izni verme durumunda; çok ihtiyacı olduğu hâlde kriterlere uymuyorsa yardım etmek için park izni verme kriterlerini esnetmeli mi ya da kurallara bağlı kalıp gerçekten ihtiyacı olan birine izni vermeyi ret mi etmeli? Burada SHU bireyin yararı ve kriterlerin herkese uygulanması konusunda kamu yararı arasında ikilem yaşar.

İkilem, genel anlamıyla çatışmalı bir durum veya iki fikir arasında yapılan seçim olarak tanımlanabilir. Günümüzde ise ikilem kavramını karışık bir problem olarak görme eğilimi yaygındır. Ancak bütün problemler beklenmedik bir etik ya da ahlaki etkiye sahip değil iken, her ikilem de etik değildir (Guttmann, 2006: 155; Akt: Gökçearslan Çifci ve Gönen, 2011). İkilemin meslek etiği bağlamında ele alınabilmesi için sosyal hizmet uzmanlarının etik sorumlulukları arasında bir çatışmanın olması gerekmektedir.

Etik değerler her mesleğin uygulamasında önem arz etmekle birlikte sosyal hizmet alanında yaşanan etik sorunlar ve bu sorunların etkileri toplumsal alanda diğerlerine göre daha görünür ve hissedilir olmaktadır. Hizmet verilen kitlenin özellikleri ve sosyal hizmetin ilkeleri doğrultusunda, sosyal adaletin sağlanması adına etik değerler önem kazanmaktadır. Etik sorunların yoğunlukla yaşandığı sosyal hizmet alanında, müracaatçının yüksek yararının korunması ile kanunlar, toplumun bakış açısı, SHU’nun kendi değerleri arasında çatışmalar, ikilemler ortaya çıkabilmektedir.

Banks (2006: Akt: Gökçearslan Çifci ve Gönen, 2011), sosyal hizmet alanında en çok yaşanan etik sorunları dört başlık altında ele almıştır:

1. Bireysel hak ve refah sorunları:

2. Kamu refahı sorunları:

3. Eşitlik, farklılık ve yapısal baskı sorunları: 

4. Profesyonel rol, sınır ve ilişki sorunları:

Sosyal hizmet uzmanları uygulama sırasında teorik bilgi ve felsefi prensipler ile deneyimlerini harmanlayarak hızlı bir şekilde kararlar alırlar.                                                    

Sıklıkla kullanılan ve uzmanların yaptıkları uygulamalarda daha kolay karar almasını sağlayan en işlevsel modeller olan “Reamer Modeli”, “Genel Karar Verme Modeli” ve “Etik Karar Verme Modeli” olarak incelenebilir.

Reamer (1999)’in geliştirdiği model etik değerler ve mesleki yükümlülükler üzerine kurulmuştur. Bu modelde mesleğin temel değerleri olarak, sosyal hizmetin birincil değerlerini içine alan hedefler ve yükümlülükler ele alınmıştır. Sosyal hizmet alanında yapılan araştırmalar, sosyal hizmet profesyonellerinin diğer yardım meslekleri ile benzer şekilde mesleklerinin gerektirdiği rol ve yükümlülüklerinden etkilendiklerini ortaya koymuştur. Bununla birlikte uzmanlar karar verme aşamasında bireysel özelliklerinden de (motivasyon, tutum vb.) farkına varmadan etkilenmektedirler (Abramson; 1996; Mattison, 2000;
Akt: Guttman, 2006; Osmo and Landau, 2006). 

Rekreasyon, insanın yaşam kalitesini artırmak için serbest ve/veya boş zamanında doğaya zarar vermeden, kendi istemi ile gönüllü olarak yaptığı faaliyetlerdir.

Reamer doğru karar verme konusunda aşağıda yer alan kuralları oluşturmuştur:

Kural 1: Beslenme, sağlık, barınma gibi temel ihtiyaçların karşılanması, rekreasyon, eğitim, zenginlik gibi ihtiyaçların karşılanmasından daha önceliklidir (Reamer, 1999:72).

Kural 2: Bireyin kendi kaderini belirleme hakkı, diğer bireyin kendi kaderini belirleme hakkını ortadan kaldırmadığı sürece, daha fazla öneme sahip olabilir (Reamer, 1999:72).

Kural 3: Bireylerin kendi kaderini belirleme hakkına saygı duymak (Reamer, 1999:72).

Kural 4: Yasalara, kurallara ve düzenlemelere uyma yükümlülüğü, müracaatçının haklarının üzerinde olabilir.

Kural 5: Barınma, eğitim, sosyal yardım gibi kamu hizmetlerinin geliştirilmesine yardım etme ve açlık gibi temel zararları önleme yükümlülüğü, bireylerin mal varlığı üzerindeki kontrole sahip olma hakkından daha üstündür.

Genel Karar Verme Modeli,  Dolgoff, Lowenberg ve Harrington (2005), tarafından geliştirilen modelde yoğunlukla problem çözme aşamaları ele alınmıştır. Bu modele göre sosyal hizmet profesyonelleri, karar verme sürecinde yaşadıkları ikilemlerle ilgili çeşitli aşamalardan geçerler. Bu aşamalara “Genel Karar Verme Modeli” denilmektedir. Bu modelin kullanımı uzmanların uygulamalarında bir problemle karşılaştıklarında, hizmet alan birey için en doğru ve standart kararları almalarına yardımcı olur.

Genel Karar Verme Modelinde ilk olarak probleme ve problemin devamlılığına neden olan faktörler tanımlanır.

Etik Karar Verme Modeli, insani hizmetler alanındaki birçok profesyonelin mesleki uygulamalarından uyarlanarak oluşturulan ayrıntılı ve yoğun bir model olan etik karar verme modelinde on adım bulunmaktadır. Bu adımlar hem karar verme sürecinde hem de vakalara yaklaşım tarzının belirlenmesinde etik sorunlarla karşılaştıkça uzmana yardımcı olacak bir kılavuz niteliğindedir. Adımları ilk okuduğunuzda tüm sürece genel olarak bakın ve adımları ezberlemeyin. Mesleki
çalışmalarınızda kullandıkça zaman içerisinde hakimiyet kazanacaksınız (Kenyon, 1998).

Mevcut olan tüm etik yönergeleri ve hukuki standartları inceleyin. Bu ikinci adımda değerleri, ilgili etik ilkeleri ve hukuki yaptırımları anlamak ve kullanmak durumundayız. Sorunla ilgili kişisel değerlerimizi tanımlamamız çok önemlidir. Ancak bundan sonra bunların toplumsal veya topluluksal değerler olup olmadığı-nı, yasalar ve yönetmeliklerle ilgili olup olmadıklarını inceleriz.

Uygulanabilir etik ve hukuki yönergeleri gözden geçirdikten sonra bunları kullanırız. Çok karmaşık olmayan etik bir sorunda bu noktada hangi eylemde bulunmamız gerektiği açık olabilir.

4. Adım olan çatışmaları çözmek konusunda tek başımıza çatışmaları veya ikilemi çözemeyebiliriz. Öyleyse yardım arayışına yönelmeliyiz. Sıklıkla, ilgili etik ilkeleri ve yönergeleri sıralamak yararlı olur. Çoğu zaman meslektaşlara, okula veya süpervizorlere danışmak gerekir. Farklı bir bakış, çatışmaları aydınlatır veya azaltır. Ayrıca ilgili mesleki literatür de izlenebi-lir. Mesleki örgütlerden, kurumu-muzdaki (varsa) etik kurullardan ve akademik kuruluşlardan konsültasyon (danışma) da alabiliriz.

İlk olarak müracaatçının ve ilgili diğer tarafların değerlerini ve/veya etik inançla-rını tümüyle kavramaya dayalı tercihlerini incelemeliyiz. İnsani hizmetlerde, özerklik (otonomi) çok değerli oldugu için müracaatçı ve onun için önemli diğer kişilerin inanç ve değerleriyle gelişen alternatifleri dışlamalıyız

Gerçekçi olarak, herhangi bir kaynak veya destek yoksa o eylem alternatiflerini dışlarız. Geriye kalan eylem alternatiflerini evrensellik, aleniyet (halka açıklık) ve adalet etik ilkelerini kullanarak değerlendirebiliriz.

Loewenberg ve Dolgoff (1996; Akt: Kenyon, 1998)) eylem alternatiflerini sırala-mada yardımcı olabilecek şu soruları sorar:
• Hangi alternatif etik eylemler, başkalarının hakları ve refahını olduğu kadar müracaatçıların haklarını ve refahını en fazla korur?
• Hangi alternatif etik eylem, toplumun haklarını ve çıkarlarını en geniş kapsam-da korur?
• Hakları korumakla, müracaatçıların, ilgili diğer insanların ve toplumun refahı arasında çıkabilecek çatışmaları en aza indirgemek için ne yapabilirsin?
• Hangi eylem, yaptığın şeyin mümkün olan en az zararla sonuçlanmasını sağlar?

Etik Karar Verme Modeli'nde 9. Adım olan " Sonucu Değerlendirmek " konusu-nun özellikleri şunlardır:
• Ne oldu?
• Seçtiğimiz eylem başarıyla uygulandı mı?
• Sonuçlar tahmin ettiğimiz gibi oldu mu?
• Hâlâ bunun en iyi karar olduğunu düşünüyor muyuz?

Sosyal hizmette en sık kullanılan etik karar verme modellerini incelediğimizde temel hedefin ikilemlerin en aza indirgenmesi, en sağlıklı ve çözüm odaklı karar-ların etik ilkeler çerçevesinde alınması ve sürecin tüm katılanlar için tatmin edici bir şekilde sonlanmasının hedeflendiği görülür.