Değerler ve Mesleki Etik

Hizmet alanın kendi kaderini tayin hakkını azami düzeye çıkartma, bilgilendirilmiş onayın güvenliğini sağlama, kültürel yeterlilik ve kullanılan tüm yaklaşımlarda yeterlilik gösterme, çıkar çatışmasından sakınma, mahremiyeti koruma ve cinsel ilişkilerle, fiziksel temaslarla, cinsel tacizlerle ve diğer ‘sınır’ ile ilgili yasaklar, bunun yanı sıra hizmetlerin uygun biçiminde sonlandırılmasıdır.

Sosyal Hizmet Mesleğinin Etik İlkeleri ve Sorumlulukları kapsamında uygulama ortamındaki etik sorumluluklar yöneticilik, danışmanlık, eğitim ve araştırmadaki yeterliliği; diğer uzmanların performansının değerlendirilmesini; sorumlu bir şekilde kayıt ve faturalamayı; uygun iş ortamını temin etmeyi ve buna benzer kuralları içermektedir.

Sosyal Hizmet Mesleğinin Etik İlkeleri ve Sorumlulukları kapsamında topluma karşı etik sorumluluklar şunlardır : Sosyal hizmet uzmanlarının toplumun refahını desteklemekle yükümlü olması; sosyal adaletin farkına varma; sosyal kuralları ve kurumları biçimlendirmek için kamusal tartışmalara katılmak; acil durumlarda hizmet sunma ve tüm insanların yaşam kalitesini güçlendirmek adına sosyal ve politik eylemlere aktif olarak katılım göstermek.

Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlüğü’ne göre değer, “Bir şeyin önemini belirlemeye yarayan soyut ölçü, bir şeyin değdiği karşılık, kıymet” ve “Kişinin isteyen, gereksinim duyan bir varlık olarak nesne ile bağlantısında beliren şey” olarak tanımlanmaktadır

Değerler, bireyler ya da gruplar tarafından, neyin istenir, uygun, iyi ya da kötü olduğu hakkında benimsenen düşüncelerdir. Farklılaşan değerler, insan kültürü-nün gösterdiği değişikliklerin temel bir yönünü temsil eder. Bireylerin değer verdikleri şeylerin ne olduğu, içinde yaşıyor oldukları kültür tarafından önemli ölçüde etkilenir (Giddens, 2008: 1055).

Hiç şüphesiz meslek değerleri ile bir insanın kişisel değerleri arasında yakın bir ilişki vardır. Öyle ki kişinin sosyal hizmet mesleğine yönelmesindeki faktörler arasında başkalarına duyulan ilgi ve dünyayı daha iyi bir yer yapma arzusu yer almaktadır. Dolayısıyla kişinin bireysel değerleri ile mesleğin değerleri yakınlaştıkça mesleğe olan yönelim artış gösterir. Sosyal hizmet uzmanları, tüm insanlar gibi, kişisel değerlere sahiptirler. Bir değer, bireyin kararlarını ve etkinliklerini etkileyen ve insanın en derin inanç ve bağlılıklarına dayanan tercihlerden oluşur.

Bilindiği gibi sosyal hizmet, bilgi, beceri ve değerden oluşan üçlü sacayağı üzerinde kurulmuş ve işlev gören akademik bir disiplin ve meslektir. Bunların tümü de birbiriyle bağlantılı olarak uygulamada kullanılmaktadır. Bir yanda bilimsel teorilere ve alan deneyimlerine dayalı olarak inşa edilmiş olan ‘nesnel’ bilgi ve beceri vardır. Diğer yanda ise, insanın insan olmasından dolayı itibarına ilişkin bir saygıdan doğan ve bilimsel sorgulaması mümkün olmayan değerler manzumesi yer alır.  Dolayısıyla, bilimsel bilgiyi değerden bağımsız olarak ele almak olanaklı değildir.

“Sosyal hizmet mesleği; sosyal değişimi, insan ilişkilerinde sorun çözmeyi ve iyilik halini artırmak için kişilerin özgürleşmesini ve kendi güçlerini fark edip, kullanabilmelerini desteklemektedir. Sosyal hizmet; insan davranışları ve sosyal sistemlere ilişkin teorileri kullanarak, bireylerin çevreleriyle etkileşimde oldukları noktalarda müdahale eder. İnsan hakları ve sosyal adalet sosyal hizmetin temel ilkeleridir.”

Avustralya’da, Temmuz 2014’te IFSW ve IASSW tarafından yapılan genel kurulda mesleğin tanımı, küresel tanım adı altında aşağıdaki gibi güncellenmiştir:
“Sosyal hizmet, sosyal değişimi ve gelişimi, toplumsal bağlılığı destekleyen, insanları yetkin hale getiren ve özgürleştiren, uygulamaya dayalı bir meslek ve akademik disiplindir. Sosyal hizmet, sosyal adaleti, insan haklarını, ortak sorumluluğu ve farklılıklara saygıyı esas alır. Sosyal hizmet teorileri, sosyal bilimler, beşeri bilimler ve yerel bilgi ile desteklenir, sosyal hizmet yaşam zorluklarını görünür kılmak ve iyilik halini geliştirmek için insanlar ve yapılarla çalışır.

Sosyal hizmet mesleğini ve profesyonel davranışı biçimlendiren öncelikli değerler ortak sorumluluk, farklılıkların kabulü, insan hakları ve sosyal adalet olarak ortaya konulmakla birlikte, en başta sözünü ettiğimiz Sosyal Hizmet Mesleğinin Etik kuralları (kodları) içinde açıkça altı değer tanımlanmıştır (Zastrow, 2013):

1. Hizmet,
2. Sosyal adalet,
3. Saygınlık ve kişinin değeri,
4. İnsan ilişkilerinin önemi,
5. Bütünlük ve
6. Yetkinlik.

Sosyal Adalet: Sosyal hizmet uzmanları, toplumun alt sosyoekonomik düzeydeki
üyelerini ve risk altındaki bireyleri öncelerler ve toplumsal yapının adaletsiz koşullarını değiştirmeye katkı sağlayan uygulamalar gerçekleştirirler. Bu açıklamayla bağlantılı beş etik sorumluluk vardır (IFSW):
I. Negatif ayrımcılıkla mücadele.

II. Farklılığın tanınması.

III.Kaynakların eşit dağıtımı.

IV. Adil olmayan politikalarla ve uygulamalarla mücadele.

V. Birlik ve dayanışma içinde çalışma.

Sosyal hizmet uzmanlarının alan çalışmalarında karşılaştıkları ve etik sorunlara veya ikilemlere dönüşebilen etik meseleleri; bireysel haklar ve refahla ilgili meseleler, kamu refahı ile ilgili meseleler ve eşitsizlik ve yapısal baskılar ile ilgili meseleler olmak üzere üç kavramsal çerçeve içinde inceleyebiliriz (Banks, 2001). Etik sorunlarla ilgili her sınıflandırma hiç şüphesiz oldukça yapaydır. Karşılaştığı-mız durumların karmaşıklığını olabildiğince azaltmak için de gereklidir.

Kamu refahı denildiğinde ne anlıyoruz? Şüphesiz bütüncül bir bakış ile toplumun genelinin ‘iyilik hali'nin korunması ve geliştirilmesi akla gelmektedir. Teker teker bireylere, bireylerin isteklerine ve haklarına odaklanmak yerine toplumun bütününe odaklanıyoruz. Toplumun genelinin iyilik halinin sağlanması için bir kişinin hayatı kısa süreli de olsa riske atılabilir mi? Dolayısıyla toplumun genelinin refahını gözeten birçok uygulama, tekil olarak bireyler üzerinde baskılayıcı ve özgürlükleri kısıtlayıcı sonuçlar doğurabilir. 

Karar verme, herhangi bir faaliyetle ilgili, çeşitli olasılıklar ya da alternatifler arasından birinin seçilmesi ya da seçilmemesidir. Kararlar önemsiz bile olsalar, yaşam düzeyini etkileyen davranış kalıplarını oluştururlar (Gökçearslan Çifci ve Gönen, 2011). Sosyal hizmet uzmanı uygulamalarda etik ikilemler ile karşılaş-makta ve bu ikilemlerin çözümü için çabalamaktadır.  Bu görevlerini yerine getirirken, bazen mümkün olan bütün seçenekler sosyal hizmet uzmanı için etik bir ikilem yaratarak, danışanlar için zarar veya strese neden olabilmektedir. 

Lisans veya yüksek lisans – doktora düzeyinde eğitim almakta olan sosyal hizmet öğrencileri, eğitim sürecinin ikinci aşamasında alan uygulaması kısmına geçerler. Çeşitli kuruluşlarda çalışmaya başladıklarında üstlenecekleri mesleki rolle ilgili anksiyete, zihinsel karmaşa, suçluluk gibi duygular yaratan- birçok zorlukla karşılaşabilirler. Bu güçlükler temelde; sosyal hizmet uzmanının rolünün ne olduğunun anlaşılamaması (öğrenciye oldukça karmaşık gelebilir), idealizm, kuruluştaki politika ve prosedürler hakkında yetersiz bilgi ve karşılaşılan durumla ilgili bir deneyimin olmamasıyla bağlantılıdır.

Uygulama yapan sosyal hizmet öğrencilerinin karşılaştıkları etik sorunları ve ikilemleri aşağıda yer alan beş başlık altında örneklerle inceleyebiliriz (Banks, 2001):
1. Karşılaşılan duruma ilişkin bilgi ve deneyim eksikliği,
2. Sosyal hizmet uzmanının rolüne ilişkin bilgi eksikliği,
3. Kendi konumuna ilişkin güven eksikliği,
4. Danışanın haklarına veya gereksinimlerine ilişkin dar çerçeve,
5. Karşılaşılan durumun karmaşıklığı.

Deneyimli profesyoneller, rollerinin sınırlarını net olarak bilen, kararlarından emin olan ve yeterli düzeyde özgüvene sahip olan kişilerdir. Alan deneyimi gelişmiş olan sosyal hizmet uzmanları için etik ikilemler, etik sorunlara göre çok daha az sıklıkla yaşanmaktadır. Zira uzmanların etik ikilem olarak tanımladıkları durumlar genelde danışanları için gerekli gördükleri müdahale ve hizmetleri sağlayamadık-ları durumlarda yaşanmaktadır. Bir danışan için veya onunla birlikte alınan bir mesleki karar, bürokratik sorunlar gibi nedenlerle uygulanamadığında bir etik sorunun etik ikileme dönüşmesi söz konusu olabilir.

Psikiyatri kliniğinde çalışmakta olan bir sosyal hizmet uzmanı, psikiyatrist
tarafından verilen ilaçların hastanın fiziksel sağlığını kötüleştirdiğini ve daha
sonra hastanın zatürreden hayatını kaybettiğini anlatır. Hastanın ailesi, çocuk-larının doğru bir tedavi alıp almadıkları konusunda endişelenmekte ve zatürrenin doğru zamanda fark edilip edilmediğini merak etmektedir. Şöyle bir yorum yapar: “Kendisine verilen ilaçların ölümüne neden olduğunu düşündüm. Aileye bir şey söylemedim. Sonuçta, tek başınıza değil, tedavi ekibinin diğer üyeleri ile birlikte çalışıyorsunuz.”

Sosyal hizmet uzmanı bu vakanın durumuyla ilgili kendisini kötü hissetmiştir. Yasa dışı madde kullananlar için uygulanan 28 günlük zorunlu rehabilitasyon yasal düzenlemesi doğrultusunda kadının hastaneye yatırılmasını sağlamıştır. Uzman bu kararının doğru olduğundan emindir.

Bir gençlik merkezinde çalışan sosyal hizmet uzmanının merkezde iken yanına yoğun stres altında ve sıkıntılı olduğu her halinden belli olan 16 yaşındaki Pelin gelir. Uzman kendisini görüşme odasına alır. Görüşmenin başında Pelin
anlatacaklarının aralarında sır kalmasını ister. Ardından başından geçenleri anlatır. Geçen bir yıl içinde babası tarafından dört kez tecavüze uğradığını
şimdi ise başka cinsel ilişkisi olmadığı için kesin olarak ondan hamile kaldığını anlatır. Ayrıca içinde bulunduğu durumdan kurtulmak için intihar girişiminde bulunmayı düşündüğünü de anlatır. Sosyal hizmet uzmanı Pelin’le yaşadığı bu sorunun üstesinden gelmek için yapabilecekleri üzerine konuşur
ve intiharın kesinlikle tercihleri arasında olamayacağını ifade eder. Ne var ki,  Pelin hiçbir profesyonel yardımı kabul etmez ve konuştuklarının aralarında bir
sır olarak kalması için ısrar eder. Sosyal hizmet uzmanı danışanının gizlilikle
ilgili talebini kabul etmez ve adli ve sosyal hizmetlerle ilgili yetkililere durumu
bildirir. Bu durum Pelin’in uzmana öfkelenmesine neden olur ve kendisini bir
daha görmek istemediğini belirtir.

Bu vakada bireyin self-determinasyon hakkına saygı gösterilmemiş ve bireysel istekleri göz ardı edilerek içinde bulunduğu durum ifşa edilmiştir. Bununla birlikte, yüksek yararı gözeten sosyal hizmet uzmanı, danışanının hayatının ve can güvenliğinin hiç bir biçimde risk altına girmesine izin vermemiştir

Ali 28 yaşında zihinsel engelli bir gençtir. Zihinsel engelliler gündüz bakım
merkezine düzenli olarak gelmektedir. Merkez tarafından minibüs ile kuruluşa gelip evine dönmektedir. Kuruluş evine görece yakın olduğu için zaman
zaman servis yerine yürüyerek gelmek istediğini belirtmiştir. Merkez çalışanları Ali’nin isteğinin makul olduğu görüşünde birleşmiş ve Ali’nin bu sayede
bağımsızlık, özgüven ve yaşam becerilerinin gelişme göstereceğini de düşünmüştür. Ne var ki, Ali’nin ailesi çocuklarının bu isteği hakkında fazlasıyla endişelenmiş ve Ali’nin kuruluşa yürüyerek güvenli bir biçimde gitmesinin mümkün olmayacağına inanmışlardır. Eğer merkez Ali’nin bu isteğini kabul ederse, onu bu şekilde asla göndermeyeceklerini de açıkça ifade etmişlerdir. Merkezin yöneticisi olan sosyal hizmet uzmanı isteksiz de olsa ailenin yanında yer almış ve Ali’nin servis aracıyla gelip gitmeye devam etmesini sağlamıştır.

Bu vakada engelli gündüz bakım merkezinin yöneticisi, meslek değerlerine uygun
olarak hareket etmediğini düşünmüştür. Bunun nedenini ise sosyal hizmetin temel etik ilkelerinden olan self-determinasyona karşıt olan ‘yüksek yararı’ gözeten bir karar vermiş olmasına bağlamıştır.

Tümü yedi yaşından küçük beş çocuğu olan Suriyeli göçmen bir kadın yeni
geldiği bir mahallede tek ebeveyn olarak yaşamını sürdürmeye çalışmaktadır.
Yalnızca ülkesindeki savaştan değil aynı zamanda kendisine şiddet uygulayan
eşinden de kaçmıştır. Yeni geldiği çevresine uyum sağlamakta zorlanmakta,
kendisini izole olmuş hissetmekte ve çevreden çok sınırlı düzeyde sosyal destek
alabilmektedir. Kocası halen onu aramaktadır ve bu yüzden korku içindedir.
Aile danışma merkezinde kadınla görüşen sosyal hizmet uzmanı, çocuklarının tümünü kaldıkları küçük daireye kilitleyerek, yardım aramak veya biraz
uzaklaşarak rahatlamak için dışarı çıktığını öğrenir. Uzman bu durumu kadınla görüşür ve çocukları evde yalnız bırakmanın riskli yönleri hakkında bilgilendirme yapar. Ne var ki, kadın kısa süre de olsa çocuklarını evinde kilitli bırakmaya devam eder. Sosyal hizmet uzmanı kadını, “eğer bu davranışınıza devam ederseniz sizi sosyal hizmetlere bildirmek zorunda kalacağım ve bu yüzden çocuklarınız devlet tarafından koruma altına alınabilir” diyerek uyarır. Sonunda sosyal hizmet uzmanı, durumu –çocukları korumak için– sosyal hizmetlere bildirmeye karar verir.

Uzman için bu karar çok zordur ve kendisini kötü hissetmesine neden olmuştur. Yapısal baskı ve eşitsizliklerle ilgili olan bu vakada, göçmenlere ve özellikle Suriyelilere karşı toplumda bazı olumsuz tutumlar gözlendiğini bilmektedir. Kültürden ve toplumsal cinsiyetten kaynaklı sosyal sorunlara karşı duyarlı bir sosyal hizmet uzmanı olması da bu hissini artırmıştır. Buna rağmen verdiği bildirim kararının çocukların refahı için gerekli ve doğru olduğu görüşünü değiştirmez.