SOSYAL GÜVENLİK HUKUKU

Sigortalı aynı anda hem m.4/I/c hem de m.4/I/a ya da b bendine göre sigortalı sayılmayı gerektirecek bir faaliyette bulunuyorsa sigortalı m.4/I/c bendine göre sigortalı sayılır (m.53/I). Sigortalının aynı anda hem bir iş sözleşmesine göre hem de bağımsız olarak çalışması hâlinde ise m.4/I/a bendi kapsamında sigortalılık esas alınacaktır. Dolayısıyla 4/1-(c)>4/1-(a)>4/1-(b) sıralaması doğru olacaktır.

5510 sayılı Kanun’un yürürlüğe girmesinden önce ilk defa sigortalı olup da farklı sosyal sigorta kanunlarına tabi olarak çalışanlara hangi kanuna göre aylık bağlanacağı ise mülga 2829 sayılı Kanun’daki hükümlere göre tespit edilir ve buna göre 5510 sayılı Kanun’un geçici maddelerindeki ilgili hükümler uygulanır (5510 s. K., Geç., m.2/son). Belirtelim ki 2829 sayılı Kanun’da, yaşlılık aylığı bağlanması taleplerinde tüm çalışma süresindeki en fazla tabi olunan sigortalılık süresi değil, fiilî olarak geçirilen son yedi yıldaki en fazla prim ödenen süre dikkate alınmaktadır. Dolayısıyla son yedi yılında en fazla 4/1-(a) statüsünde geçmiştir.

5510 sayılı Kanun’a göre

Hem malullük hem de yaşlılık aylığına hak kazanan sigortalıya, bu aylıklardan yüksek olanı, aylıklar eşitse yalnız yaşlılık aylığı (m.54/I,a,1),

Malullük, vazife malullüğü veya yaşlılık aylığı ile birlikte ölen eşinden dolayı da aylığa hak kazanan sigortalıya her iki aylığı (m.54/I,a,2),

Ana ve babasından ayrı ayrı aylığa hak kazanan çocuklara, yüksek olan aylığın tamamı, az olan aylığın yarısı (m.54/I,a,3) bağlanmaktadır.

Rehberlik ve Teftiş Başkanlığı, sosyal güvenliğe ilişkin hükümlerin uygulanmasını; usulsüzlükleri önleyici, eğitici ve rehberlik yaklaşımını ön plana çıkaran bir anlayışla de- netlemek (m. 17/I/a); görevleriyle ilgili her türlü kayıt ve belgeleri incelemek, ilgililerden bilgi istemek ve toplamak (m.17/I,ç) işin yürütümü açısından gerekli olan asgari işçilik tutarını tespit etmek (m.17/I,d) Kurumun merkez ve taşra teşkilatı ile personelinin idari, mali ve hukuki işlemleri hakkında teftiş, inceleme ve soruşturma yapmak, sosyal güvenlik mevzuatının verdiği yetkiye dayanılarak Kurumla sözleşme yapmış gerçek ve tüzel kişiler hakkında ise inceleme ve soruşturma yapmak (m.17/I,f) görevlerine sahiptir.

Kontrol muayenesini Kurumun yazılı bildiriminde belirtilen tarih- ten başlayarak üç ay içinde yaptıran ve malullük veya sürekli iş göremezlik hâlinin devam ettiği tespit edilen sigortalının veya aylık ya da gelir bağlanmış olan malul çocuğun kesi- len aylık veya geliri, kesildiği tarihten başlanarak yeniden bağlanır (m.94/VI).

Yersiz ödeme Kurumun hatalı işlemlerinden kaynaklanmışsa bu durumda bu ödemelerin geri alınması daha farklı kurallara bağlanmıştır. 6111 sayılı Kanun’la yapılan değişik 96. maddeye göre hatalı işlemin tespit tarihinden geriye doğru en fazla beş yıllık sürede yapılan ödemeler toplamı, ilgiliye tebliğ edildiği tarihten itibaren yirmi dört ay içinde yapılacak ödemelerde faizsiz, yirmi dört aylık sürenin dolduğu tarihten sonra yapılacak ödemelerde ise bu süre sonundan, itibaren hesaplanacak olan kanuni faizi ile birlikte, ilgililerin Kurumdan alacağı varsa bu alacaklarından mahsup edilir, alacakları yoksa genel hükümlere göre geri alınır (m.96/I,b).

Genel sağlık sigortalısı ve bakmakla yükümlü olduğu kişilerin alacakları ise hakkı doğuran olayın öğrenildiği tarihten itibaren iki yıl içinde istenmezse zaman aşımına uğrar, hakkı doğuran olay tarihinden itibaren ise beş yıl sonunda düşer (m.97/V). Hükümde iki yıl geçmekle zaman aşımına uğrayan hakkın beş yıl geçmekle tamamen ortadan kalması kabul edilmiştir. B

İdari para cezaları on yıllık zaman aşımı süresine tabidir. Zaman aşımı süresi, fiilin işlendiği tarihten itibaren başlar (m.102/VII). 506 sayılı Kanun döneminde beş yıl olan zaman aşımı 5510 sayılı Kanun’la on yıla çıkarılmıştır.

İdari para cezalarına yapılacak itirazlar konusunda idare mahkemeleri görevlidir.

İdari para cezalarının, Kuruma itiraz edilmeden veya yargı yoluna başvurulmadan önce tebliğ tarihinden itibaren on beş gün içinde peşin ödenmesi hâlinde bunun dörtte üçü tahsil edilir.

Sigortalının aynı anda hem bir iş sözleşmesine göre hem de bağımsız olarak çalışması hâlinde ise m.4/I/a bendi kapsamında sigortalılık esas alınacaktır (m.53/I). Örneğin kendi bürosu olan ve serbest olarak çalışan bir avukat aynı zamanda bir şirkette kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalışmaya başladığında m.4/I/a bendine göre sigortalı sayılacaktır. Bu çalışmanın baskın olup olmadığına ise bakılmayacaktır.

5510 sayılı Kanun’a göre • Hem malullük hem de yaşlılık aylığına hak kazanan sigortalıya, bu aylıklardan yüksek olanı, aylıklar eşitse yalnız yaşlılık aylığı (m.54/I,a,1), • Malullük, vazife malullüğü veya yaşlılık aylığı ile birlikte ölen eşinden dolayı da aylığa hak kazanan sigortalıya her iki aylığı (m.54/I,a,2), • Ana ve babasından ayrı ayrı aylığa hak kazanan çocuklara, yüksek olan aylığın tamamı, az olan aylığın yarısı (m.54/I,a,3), • Birden fazla çocuğundan aylığa hak kazanan ana ve babaya en fazla ödemeye imkân veren ilk iki dosyadan yüksek olan aylığın tamamı, düşük olan aylığın yarısı (m.54/I,a,4), • Hem eşinden hem de ana ve/veya babasından ölüm aylığına hak kazananlara tercihine göre eşinden ya da ana ve/veya babasından bağlanacak aylığı (m.54/I,a,5), • Kanun’a göre vazife malullüğü aylığı almakta iken tekrar sigortalı olanlardan hem vazife malullüğüne hem de malullük aylığına hak kazananlara bu aylıklardan yüksek olanı, aylıkları eşitse yalnızca vazife malullüğü aylığı, bunlardan hem vazife malullüğü hem de yaşlılık aylığına hak kazananlara, bu aylıkların her ikisi (m.54/I,a,6), • Evliliğin ölüm nedeniyle sona ermesi durumunda sonraki eşinden de aylığa hak kazananlara tercih ettiği aylığı bağlanır (m.54/I,a,7).

5510 sayılı Kanun’a göre • Sürekli iş göremezlik geliriyle birlikte ölen eşinden dolayı da gelire hak kazanan eşe her iki geliri (m.54/I,b,1), • Ana ve babadan ayrı ayrı gelire hak kazananlara, yüksek olan gelirin tamamı, az olanın yarısı (m.54/I,b,2), • Birden fazla çocuğundan gelire hak kazanan ana ve babaya, en fazla ödemeye imkân veren ilk iki dosyadan yüksek olan gelirin tamamı, düşük olan gelirin yarısı (m.54/I,b,3), • Hem eşinden hem de ana ve/veya babasından ölüm gelirine hak kazananlara, tercihine göre eşinden ya da ana ve/veya babasından bağlanacak geliri (m.54/I,b,4), (06.08.2003 tarihinden önce hak sahibi kız çocuklarına bağlanacak gelir ve aylıklar açısından farklı bir düzenleme için bkz. 506 sayılı Kanun geç. m.91, ayrıca bkz. YHGK, T. 21.03.2012, E. 2012/21-21, K. 2012/223), • Evliliğin ölüm nedeniyle sona ermesi durumunda sonraki eşinden de gelire hak kazananlara tercih ettiği geliri bağlanır (m.54/I,b,5).

İş kazası veya meslek hastalığı sonucu başka birinin sürekli bakımına muhtaç duruma gelen sigortalı için ödenmesi gereken sürekli iş göremezlik geliri, 82. maddeye göre tespit edilen prime esas kazanç alt sınırının aylık tutarının % 85’inden az olamaz (m.55/V).

Kurumun prim ve diğer alacakları ödeme süresinin dolduğu tarihi takip eden takvim yılı başından başlayarak on yıllık zaman aşımına tâbidir (m.93/II). Her ne kadar maddede on yıllık zaman aşımının başlangıcı bakımından ödeme süresinin dolduğu tarihi takip eden takvim yılı başından itibaren dense de, ardından zaman aşımı süresinin başlangıcına ilişkin özel bir düzenleme yapılmıştır. Gerçekten Kanun’a göre Kurumun prim ve diğer alacakları; mahkeme kararı sonucunda doğmuş ise mahkeme kararının kesinleşme tarihinden, Kurumun denetim ve kontrolle görevli memurlarınca yapılan tespitlerden doğmuş ise rapor tarihinden, kamu idarelerinin denetim elemanlarınca kendi mevzuatı gereğince yapacakları soruşturma, denetim ve incelemelerden doğmuş ise bu soruşturma, denetim ve inceleme sonuçlarının Kuruma intikal ettiği tarihten veya bankalar, döner sermayeli kuruluşlar, kamu idareleri ile kanunla kurulmuş kurum ve kuruluşlardan alınan bilgi ve belgelerden doğmuş ise bilgi ve belgenin Kuruma intikal ettiği tarihten itibaren, zaman aşımı on yıl olarak uygulanır (m.93/II)

Kanun’da işyerini Kuruma bildirmeyenler hakkında idari para öngörülmüştür. Buna göre, işyeri bildirgesini, Kanun’daki usule ve süreye uygun olarak Kuruma vermeyenler hakkında, kamu idareleri ile bilanço esasına göre defter tutmak zorunda olanlar için asgari ücretin üç katı, diğer defterleri tutmak zorunda olanlar için asgari ücretin iki katı, defter tutmakla yükümlü olmayanlar için ise aylık asgari ücret tutarında idari para cezası verilir (m.102/I/b). Ancak mahkeme kararına, yapılan denetim, kontrol veya incelemelere ya da belirli bazı kurum ve kuruluşlardan alınan bilgi ve belgelere istinaden düzenlenenler hariç olmak üzere bildirgenin veya belgenin yasal süresi geçtikten sonra işverence kendiliğinden 30 gün içinde verilmesi ve söz konusu cezaların işverence yapılacak tebligat tarihini takip eden günden itibaren 15 gün içinde ödenmesi hâlinde bu cezalar dörtte bir oranına karşılık gelen tutar üzerinden uygulanır (m.102/II).

Kanun’a göre Kurumca yapılan yazılı ihtara rağmen işyeri, defter, kayıt ve belgelerini ibraz etme yükümlülüğünü (m.86/II) zorunlu (mücbir) neden olmaksızın on beş gün içinde tam olarak yerine getirmeyenler hakkında; bilanço esasına göre defter tutmakla yükümlü iseler aylık asgari ücretin on iki katı, diğer defterleri tutmakla yükümlü iseler aylık asgari ücretin altı katı defter tutmakla yükümlü değil iseler aylık asgari ücretin üç katı tutarında idari para cezası uygulanır (m.102/I,e). Defter, kayıt ve belgelerin Kuruma ibraz edilmemesi hâlinde ceza uygulamasında esas alınacak tarih, Kurumca yapılan tebligatta belirtilen sürenin son günüdür (Güzel/Okur/ Caniklioğlu, 266). Buna göre yazılı olarak Kurumca istenecek defter ve belgelerin, tebligattaki 15 günlük süre içerisinde Kuruma ibraz edilmemesi hâlinde 15. günde geçerli olan aylık asgari ücret esas alınarak ceza miktarı saptanacaktır.

Kanun’a göre 100. maddenin altıncı fıkrasına göre genel sağlık sigortalılarının bakmakla yükümlü oldukları kişilere ait bilgi girişlerini süresinde yapmayanlar ile bakmakla yükümlü olunan kişi olmayanlara ait bilgi girişi yapanlara asgari ücretin yarısı tutarında idari para cezası uygulanır (m.102/I,k).

İdari para cezaları ilgiliye tebliğ ile tahakkuk eder. Tebliğ tarihinden itibaren on beş gün içinde Kuruma ya da Kurumun ilgili hesaplarına yatırılır veya aynı süre içinde Kuruma itiraz edilebilir. İtiraz takibi durdurur. Kurumca itirazı reddedilenler, kararın kendilerine tebliğ tarihinden itibaren otuz gün içinde yetkili idare mahkemesine başvurabilirler. Bu süre içinde başvurunun yapılmamış olması hâlinde idari para cezası kesinleşir (m.102/VI).

İdari para cezalarının, Kuruma itiraz edilmeden veya yargı yoluna başvurulmadan önce tebliğ tarihinden itibaren on beş gün içinde peşin ödenmesi hâlinde bunun dörtte üçü tahsil edilir. Peşin ödeme idari para cezasına karşı yargı yoluna başvurma hakkını etkilemez. Ancak Kurumca veya mahkemece Kurum lehine karar verilmesi hâlinde daha önce tahsil edilmemiş olan dörtte birlik ceza tutarı, 89. maddenin ikinci fıkrası hükmü de dikkate alınarak tahsil edilir (m.102/V). Mahkemeye başvurulması idari para cezasının takip ve tahsilini durdurmaz. Tebliğ tarihinden itibaren on beş gün içinde ödenmeyen idari para cezaları, 89. madde hükmü gereğince hesaplanacak gecikme cezası ve gecikme zammı ile birlikte tahsil edilir (m.102/VI).