SOSYAL BİLİMLERDE TEMEL KAVRAMLAR

Emile Durkheim sosyolojiyi bir disiplin hâline getirmiş, özellikle din sosyolojisi alanında en önemli çalışmaları yapmış ve işlevselci yaklaşımları formüle etmiş Fransız sosyologdur. Özellikle “Dini Hayatın ilk Biçimleri” isimli eseriyle din sosyolojinin en önemli kitaplarından birini yazmıştır.

Yapısalcı Marksizmin ünlü düşünürü Louis Althusser kurumlar arasındaki belirlenimcilik (determinizm) ilişkisini Marx’ın altyapı-üstyapı eksenine üçüncü bir boyut getirerek açıklar. Ona göre toplum yapısı ekonomi, siyaset ve ideoloji ayakları üzerine oturur. Belirlenimcilik tek taraflı değildir. Bazı toplumlarda ekonomi, bazı toplumlarda siyaset başka bazı toplumlarda da ideolojik saç ayağı belirleyicidir. Ancak Althusser’e göre hangi kurumun hangi toplumda son kertede belirleyici olacağını yine ekonomi belirler (üst-belirlenim) diyerek Marx’ın bıraktığı boşluğu kendince kapatır.

Max Weber özellikle ekonomi ile din arasındaki belirlenimcilik hususunda dinin öneminin Marksist literatürde fazla küçümsenmiş olmasına karşı önemli bir tezi ifade etmiştir. Onun Protestan Ahlakı ile kapitalist ruh arasındaki çekiciliğe dair görüşleri bir ekonomik olgu olarak kapitalizmin oluşumunda bir dinsel zihniyet olarak Protestanlığın çok önemli bir katkısı olduğuna dairdir. Weber ekonomik belirlenimciliğe tam karşı bir alternatif olarak din belirlenimciliğini savunmaz. Aksine bu belirlenimciliğin tek taraflı olmadığını ve özellikle kapitalist bir ahlak ile dinin bir araya gelmesinin bir tarihsel olayı meydana getirdiğini söyler.

Auguste Comte tarihi doğrusal bir ilerleme mantığı üzerine kuruyordu. Üç hâl yasası olarak bilinen bu kurgusuna göre, Comte, dini teolojik dediği birinci hâle ait görüyordu. Felsefi dediği ikinci hâlde zayıflayarak da olsa ayakta kalmış olan dinin, geleceğin pozitif-bilimsel hâlinde tamamen yok olacağını öngörüyordu.

Dinlerin kökenine dair 19. yüzyıl filozofları arasında çarpıcı görüşlerden birini de Ludwig Feuerbach ortaya atmıştır. O da Tanrı’nın yine insan tarafından uydurulmuş olduğunu, ama biçim olarak Comte’un düşündüğünden farklı olarak ve bir ihtiyaç olarak yaratıldığını düşünmüştür. Ona göre yeryüzünde yetenekleri ve güçleri bakımından doğa karşısına oldukça zayıf kalan insan, kendi zaaflarının ve eksikliklerinin tamamlanmış olduğu kendi varlığının mükemmel bir suretini Tanrı olarak yaratmıştır. Yani Tanrı mükemmel bir insan olarak insan tarafından bir yansıtma aracı olarak ortaya çıkmıştır.

Karl Max dinin kökenine dair Feuerbach’ın açıklamalarını paylaşmış ancak onun dinin işlevlerine gereğinden fazla önem vermiş olduğunu düşünmüştür. Marx’a göre din bir üstyapı kurumu olarak insanlarca yaratılmış bir olgudur.

Marx’ın din hakkındaki görüşleri onun toplumsal yapı hakkındaki genel görüşleriyle tutarlı bir görünüm sergiler. Bu görüşe göre dinin gerçek bir varlığı yoktur, olsa olsa maddi dünyanın çarpıtılmış bir yansımasıdır ve toplumdaki işlevi de bu temel varsayıma göre değerlendirilmelidir. Toplumsal yapının temeline üretim ilişkilerini, yani maddi-ekonomik altyapıyı koyunca dinin de bunun bir türevi olan diğer birçok üstyapısal kurumların yanı sıra bir bağımlı değişken gibi değerlendirilmesi kaçınılmaz olmuştur.

Din sosyolojisinin gerçek anlamda çerçevesi belirlenmiş bir disiplin olarak ilk defa Durkheim tarafından uygulanmış olduğu rahatlıkla söylenebilir. Öncelikle din olgusunu bütün boyutlarıyla anlamaya çalışmış ve onun toplumdaki rolünü, işlevini ampirik yöntemlere dayanan yaklaşımıyla açıklamaya çalışmıştır. Dinin işlevi hakkında alabildiğine nesnel gözlemlere dayanarak çıkarımlarda bulunmaya çalışmışsa da bu onun dine olan ilgisinin tamamen değerlerden bağımsız olduğu anlamına gelmez.

Durkheim, özelde Fransa’da ve genelde Avrupa’da yaşanmakta olan büyük parçalanma dönemini kendilerine dert edinen ve bu parçalanmadan bir bütünleşme formülü veya harcı üretmeye çalışan toplum düşünürleri çevresinde yetişmiştir. Durkheim’ın din çalışmaları o yüzden toplumsal bütünlüğü hedefleyen araçsalcı bir yaklaşımı da içinde barındırır. Yani dini toplumsal bütünlüğün sağlanmasında ve sürdürülmesinde en güçlü yapıştırıcı (tutkal veya çimento) olarak görüyor ve bu işlevinin sürdürülmesine olumlu bakıyordu.

Yorumlamacı sosyolojinin ilk ve en önemli ismi olan Weber’in din sosyolojisi ile ilgili çok özel ve güçlü çalışmaları vardır. Onun dine dair yaklaşımı sosyal eylem hakkındaki tanımıyla tutarlıdır. Sosyolojinin başlıca rolünü sosyal eylemin yorumlanması ve anlaşılması olduğunu söyleyen Weber’e göre “sosyal eylem” de anlamlı eylemden ibarettir. İnsan bütün eylemlerini bir anlam atfederek yapan bir varlıktır. O yüzden yemek yemek, içmek gibi en temel beşeri hareketlerini bile hayvanlardan farklı olarak kendi kültürel farklılığını, yani anlamını atfederek yapar. O yüzden yemek yeme adabı veya davranışları her kültürde değişir. Böyle olunca sosyolojinin de temel görevi eylemleri yapan insanların kendi yaptıkları hareketleri hakkındaki niyetlerini, anlamlarını veya tanımlarını öğrenmeden onlar hakkında bazı teorilerden yola çıkarak açıklama yapamayız.

Din de Durkheim'a göre "kutsal şeylere yani bir kenara ayrılmış ve tabulaşmış şeylere ilişkin birleşik bir inançlar ve davranışlar sistemidir".

Dinin inanç paylaşımının en doğrudan toplum­sal sonucu cemaatleşmedir. Cemaat ortak inanç ve algıya dayalı olarak oluşan topluluğu başkalarından ayıracak bir bilinci de geliştirir.

Dinin devlet yapısını veya siyaseti tama­men belirlediği örneklere teokratik rejim(ler) denir.

Orta Çağ Avrupa'sında otuz ve yüzyıl olarak bi­linen din çatışmaları yüzünden milyonlarca insan öldükten sonra kilise ve devletin birbirinden ta­mamen ayrıştırılması yönünde genel bir ortak akıl gelişti. Bu akıl ile laiklik din ve devlet ilişkilerini düzenleyen bir ilke olarak ortaya çıktı.

Sekülerleşme, dünyevileşme anlamın­da kullanılır. Günlük hayatın veya siyasi düzenin dinin etkisinden arınmasıdır.

Teokrasi, laiklik veya din devlet ilişkilerine dair diğer kom­binasyonlar da din sosyolojisinin önemli konularındandır.

İbn Haldun, Tunus'ta doğmuş ve hayatı boyunca Fas, Gırnata, Cezayir, Mısır'da değişik devlet görevlerinde bulunmuş ve bu görevleri dolayısıyla devlet hakkında güçlü gözlemler yapmış bir tarihçi. Sosyolojinin bir disiplin olarak adının bile konmadığı bir tarihte yaşamış olsa da tarihi yapma tarzı dolayısıyla dünyadaki ilk sosyolog olarak nitelenmeyi hak etmektedir. Gerçekten de başta temel eseri Mukaddime olmak üzere diğer kitaplarında da geliştirdiği yaklaşımlar bugün de toplumsal değişimi anlamak için önemli bir çerçeve sunmaktadır.

Sosyoloji sosyal aktörlerin, yani insanların birbirleriyle etkileşimlerini, bu etkileşimler sonucunda or­taya çıkardıkları sosyal olay ve olguları ele alır. Bir kişinin kendi başına yaptığı ve sadece kendisini ilgi­lendiren, kendi bireyselliğiyle sınırla kalan bir davranış genellikle sosyal bir davranış olarak nitelenmez. O davranışın sosyal sayılabilmesi için başka birinin davranışına yönelmesi ve başka insanlarla bir etkileşim içinde olması gerekli görülür.

Comte, aslında dinin bir hurafe ve uydurma olduğunu düşünse de bunun aynı zamanda toplum için işlevsel yönleri olan bir gereklilik olduğunu da kabul etmiş olur.

Yapısalcı Marksizmin ünlü düşünürü Louis Althusser tam da bu kurumlar arasındaki belirlenim­cilik (determinizm) ilişkisini Marx'ın altyapı-üst-yapı eksenine üçüncü bir boyut getirerek açıklar. Ona göre toplum yapısı ekonomi, siyaset ve ideolo­ji ayakları üzerine oturur.