SÖMÜRGECİLİK TARİHİ (AVRUPA-AMERİKA)

XVI. ve XVII. yüzyıllarda İspanya, Portekiz, Hollanda, Fransa ve İngiltere dünyanın pek çok bölgesinde çok büyük sömürgeler kazandılar. XVIII. yüzyıldan itibaren İspanya ve Portekiz, sömürgelerinin bir kısmını dolayısıyla da güçleri­ni kaybetmeye başladı. Buna paralel olarak İngiltere de Kuzey Amerika’daki kolonilerine bağımsızlık vermek zorunda kaldı. Fransız İhtilali’nden sonra Avrupa’da yapılan koalisyon savaşlarında Fransa’nın sömürge imparatorluğu da küçüldü. XVIII. yüzyılın ikinci yarı­sında İngiltere’de başlayan birinci Sanayi İnkılabı 1800’lerden sonra diğer Avrupa ülkeleri­ne de yayıldı. Bu bağlamda Fransa, Almanya, Belçika, Hollanda, İtalya ve Amerika Birleşik Devletleri hızla sanayileşti. Bu ülkelere daha sonra Japonya ve Rusya da dâhil oldu.

Bavyera Kralı II. Ludwig büyük bir törenle bütün Alman prenslikleri adına Alman imparatorluk tacını Prusya kralı I. Wilhelm’e takdim etti. Böylece Alman ulusal birliği resmen kuruldu. 14 Nisan 1871’de Alman imparatorluk meclisinin yeni imparatorluk meclisini ilan etmesiyle hukuki süreç tamamlandı. İmparatorluğun başı olan Prusya kralı, devletin birliğinin temsilcisi olarak iç ve dış politikaların yürütücüsüydü.

Fransız İhtilali (1789) akabinde yapılan koalisyon savaşları sırasında III. Napolyon ta­rafından İtalyan Krallığı kurulmak suretiyle İtalyan ulusal birliği yönünde ilk teşebbüs yapılmıştı. Koalisyon savaşları sonunda yapılan Viyana Kongresi’nde (1815) ise İtalya, Pi­emonte (Sardunya) Krallığı, Toskana, Modena, Parma Dukalıkları, Luqas Prensliği, Kilise Devleti ve Napoli (iki Sicilya) Krallığı olarak eskiden olduğu gibi küçük devletlere ayrıldı ve mevcut durum korundu.

Niederland Devleti, 1815 ile 1830 yılları arasında kuzeyde Hollanda (Dutch), güneyde ise Belçika (Belgian) vilayetlerinden müteşekkildi. Ancak Belçikalılar nüfus bakımından Hollandalılardan daha fazlaydı. Üstelik Hollandalılar Protestan, Belçikalılar Katolik idi. Bu mezhep farklılığının yanısıra Belçikalıların çoğunluğu Fransızcaya akraba bir dili ko­nuşuyordu. Öyle ki güney vilayetleri yani Belçikalılar, Kral I. William’ın din, dil ve ekono­mi politikaları yüzünden bu birliktelikten rahatsızdı. 25 Ağustos 1830’da başlayan olaylar 7 Şubat 1831 tarihinde Belçika’nın bağımsızlığını ilanıyla neticelendi. Avrupa’nın büyük güçleri de 20 Temmuz 1831 tarihinde Belçika’nın bağımsızlığını tanıdılar. Belçika’nın ba­ğımsızlığını tanımayan Hollanda da Nisan 1839’da yapılan Londra Antlaşması’yla bunu kabul etmek zorunda kaldı.

Westfalya Barış Anlaşması ile başlayan ve Fransız İhtilali ile per­çinlenen ulusçuluk akımı aynı ulusa ait olanların tek bir devlet kurmasını temin ederken farklı aidiyetler barındıran imparatorluklar için ise yıkım oldu. Bu durum bazı güçlerin yeni bir birlik oluşturması, bazılarının ise çözülmesi demekti. Nitekim Almanya ve İtalya ulusal birliklerini kurdu, Belçika da bağımsızlığını kazandı. Avusturya ve Osmanlı Devleti gibi geleneksel çok uluslu devletler ise güç ve toprak kaybetti.

Afrika kıtasının iç kesimlerinin keşfi İskoçyalı bir misyoner olan David Livingstone tarafından yapıldı (1842). Livingstone bu gezileri sırasında 1851 yılında Zambezi Nehri’ni (Zambia ile Zimbabwe arasında) buldu ve nehri takiben Afrika’nın daha da iç kesimleri­ne giderek Viktoria Şelalesi’ne ulaştı. Livingstone, bu gezilerine 1863 yılına kadar devam ederek Afrika içlerinde o tarihe kadar bilinmeyen pek çok yer hakkında notlar tuttu. Nil’in kaynağını aramaya devam eden Livingstone, 1873 yılında ölümüne kadar yaptığı geziler­de Kongo Nehri’nin iç kesimleri ile Tanganyika Gölü’nü de (Tanzanya ve Zaire arasında) buldu. Böylece Hint Okyanusu’na ulaştı ve Afrika kıtası baştan aşağı geçilmiş oldu.

Almanya, Doğu Afrika’da ise bugün Tanzanya denilen (Burundi, Rwanda ve Tanganyika) topraklarını ilhak etti (1885). Böylece Zengibar Sultanlığı ve Tanzanya kıyılarını ele geçirerek Doğu Alman Afrikası adı verilen Alman sömürgesi kuruldu.

İspanya, Portekiz, İngiltere, Fransa, Almanya ve İtalya da fiilî olarak Fas Sultanlığı üzerinde sömür­gecilik mücadelesine girişti. Bu bağlamda 1900 yılı Aralık ayında İtalya ve Fransa arasında yapılan bir antlaşmayla İtalya, Fransa lehine Fas Sultanlığı üzerindeki mücadelesinden vazgeçti. Buna mukabil Fransa da İtalya’nın Trablusgarp üzerindeki emellerine onay verdi. İtalya, 1914’e gelindiğinde Afrika Kıtası’nda Eritre, Trablusgarp ve Somali’de sömürge­ler elde etmişti.

Temel olarak bilinen sömürge ülkelerinden farklı olarak II. Leopold’un şahsî mülkü olan bu yeni ülkede doğal olarak bal mumu, kahve, meyveler, fil dişi, mineraller, hurma yağı ve özellikle kauçuk elde etme hakkı II. Leopold’a aitti. Öyle ki yerli halk yerlerinden edilme, zorla çalıştırılma (angarya) ve vergilendirme gibi çok zor şartlarla yüz yüze geldi. Özellikle gayriinsanî şartlarda yapılan kauçuk, II. Leopold’un şirketinin kendini idamesi için büyük bir ekonomik öneme sahipti.

Almanya Başbakanı Bismarck, sömürgecilik faaliyetleri için hazırlık olmak üzere 1883-1884 yıllarında Afrika’da Gine Körfezi’ne bir kruvazör gönderdi ve Kamerun kıyı şeridinde araştırmalar yaptırdı. Bazı Alman tüccarlar da çok önceden Güney Batı Afrika (Namibya) bölgesine gelmişti. Hatta bu tüccarlardan Lüderitz, 1883 yılında buranın yerli halkı olan Bantularla bir antlaşma yaparak bunların üzerinde bir çeşit imtiyaz tesis etmiş­ti. Afrika’nın paylaşılması gündemiyle toplanan Berlin Konferansı’nda (1884) Avrupa’nın sömürgeci güçleri özellikle Afrika’nın fiilî olarak işgali ve sömürgeleştirilmesinin meşrui­yetini kabul ettiler.

Çıkış sebebi din ve Avrupa kıtasıyla sınırlı olan Otuzyıl Savaşları (1618-1648), “modern öncesi son savaş” idi. Ardından yapılan Westfalya (Westphalia) Antlaşması (1648) Avrupa’da ulus devletlerin doğuşuna zemin hazırladı.

18 Ocak 1871 tarihinde Prusya ordularının Paris kuşatması devam ederken Bavyera Kralı II. Ludwig büyük bir törenle bütün Alman prenslikleri adına Alman imparatorluk tacını Prusya kralı I. Wilhelm’e takdim etti. Böylece Alman ulusal birliği resmen kuruldu.

Fransız İhtilali (1789) akabinde yapılan koalisyon savaşları sırasında III. Napolyon tarafından İtalyan Krallığı kurulmak suretiyle İtalyan ulusal birliği yönünde ilk teşebbüs yapılmıştı. Koalisyon savaşları sonunda yapılan Viyana Kongresi’nde (1815) ise İtalya, Piemonte (Sardunya) Krallığı, Toskana, Modena, Parma Dukalıkları, Luqas Prensliği, Kilise Devleti ve Napoli (iki Sicilya) Krallığı olarak eskiden olduğu gibi küçük devletlere ayrıldı ve mevcut durum korundu.

Fransa, daha önce yaptığı yardıma mukabil İtalya’nın vermeyi vaat ettiği Nice ve Savoie’yi talep etti. 24 Mart 1860 tarihinde yapılan Torino Antlaşması’yla bu durum onaylandı. Fransa da İtalya’nın Kuzey ve Orta İtalya’daki ilhaklarını tanıdı. Nisan 1860’da Sicilya’da İspanyol soyundan gelen krala karşı bir ayaklanma başladı. Kuzey İtalya gönüllülerinin de katılımıyla Mayıs 1860’da İspanya’nın Sicilya’da ardından da Napoli’deki egemenliğine son verildi. Böylece iki Sicilya krallığı da İtalyan birliğine dâhil edildi. Bu gelişmeler neticesinde Venedik ve Roma hariç Kuzey ve Güney İtalya birleştirildi. Bunun üzerine de 18 Şubat 1861 yılında Torino’da İtalyan Parlamentosu açıldı. Bundan yaklaşık bir ay sonra 17 Mart’ta da Viktor Emmanuel İtalya kralı ilan edildi.

25 Ağustos 1830’da başlayan olaylar 7 Şubat 1831 tarihinde Belçika’nın bağımsızlığını ilanıyla neticelendi. Avrupa’nın büyük güçleri de 20 Temmuz 1831 tarihinde Belçika’nın bağımsızlığını tanıdılar. Belçika’nın bağımsızlığını tanımayan Hollanda da Nisan 1839’da yapılan Londra Antlaşması’yla bunu kabul etmek zorunda kaldı.

XIX. yüzyılın başından itibaren Avrupa’da mutlakiyetçi yönetimlerin yıkılması veya gevşetilmesine paralel olarak ulusçuluk akımı güçlenmiş ve yeni bağımsız devletler kurulmaya başlanmıştı. Bu devletlerden özellikle İtalya ve Almanya’nın siyasî birliklerini kurmaları üzerine XIX. ve XX. yüzyılda hem Avrupa’da hem de Dünya’da güç dengeleri değişti.

Afrika kıtasının iç kesimlerinin keşfi İskoçyalı bir misyoner olan David Livingstone tarafından yapıldı (1842). Livingstone bu gezileri sırasında 1851 yılında Zambezi Nehri’ni (Zambia ile Zimbabwe arasında) buldu ve nehri takiben Afrika’nın daha da iç kesimlerine giderek Viktoria Şelalesi’ne ulaştı. Livingstone, bu gezilerine 1863 yılına kadar devam ederek Afrika içlerinde o tarihe kadar bilinmeyen pek çok yer hakkında notlar tuttu. Nil’in kaynağını aramaya devam eden Livingstone, 1873 yılında ölümüne kadar yaptığı gezilerde Kongo Nehri’nin iç kesimleri ile Tanganyika Gölü’nü de (Tanzanya ve Zaire arasında) buldu. Böylece Hint Okyanusu’na ulaştı ve Afrika kıtası baştan aşağı geçilmiş oldu.

15 Kasım 1884 tarihinde konusu Afrika olan Berlin Afrika Konferansı toplandı. 26 Şubat 1885 tarihinde de Berlin Genel Senedi veya Kongo Senedi denilen 37 maddeden oluşan antlaşma imzalandı. Bu antlaşmayla Afrika kıtasının sömürgeci güçler tarafından paylaşım ilkeleri belirlendi.

26 Şubat 1885 tarihinde de Berlin Genel Senedi veya Kongo Senedi denilen 37 maddeden oluşan antlaşma imzalandı. Bu antlaşmayla Afrika kıtasının sömürgeci güçler tarafından paylaşım ilkeleri belirlendi. Bu tarihe kadar kıyıda bir tesis kuran ülke fiilen işgal etmediği iç kesimler üzerinde de hak iddia ediyordu. Bu tarihten sonra fiilî olarak işgal edilmeyen topraklar üzerinde hak iddiasında bulunulmayacaktı. Herhangi bir kıyı bölgesini işgal eden bir ülke burada otorite ve güvenlikten de sorumlu olacaktı. Herhangi bir toprağı işgal edecek devlet bu durumdan diğer devletleri de haberdar edecekti. Ayrıca Kongo ve Nijer nehirleri üzerinde seyr ü sefer (trafik) serbest bırakıldı ve Afrika’da esir ticareti yasaklandı. Asıl tartışma konusu olan Kongo’nun büyük bir devlet yerine küçük bir devlet olan Belçika’nın elinde kalmasına hiçbir devlet itiraz etmedi. Uluslararası Kongo Derneği’nin bağımsız Kongo Devleti olması kararlaştırıldı. Kongo Devleti’nin başına da Belçika kralı II. Leopold’un geçmesi uygun görüldü. Nisan 1885’te de Belçika Parlamentosu bu yeni devletin ismini Bağımsız Kongo Devleti (Congo Free State) olarak isimlendirdi ve II. Leopold’u kral ilan etti.

Bismarck’ın tesis ettiği Almanya, I. Dünya Savaşı’nı kaybetmesi üzerine mevcut topraklarının bir kısmını komşularına ve tüm sömürgelerini rakiplerine devretmek zorunda kaldı. Öyle ki Almanya Afrika’da bulunan sömürgelerinden Togo’yu Fransa’ya; Kamerun’u Fransa ve İngiltere’ye; Tanzanya’yı İngiltere ve Belçika’ya; Namibya’yı da İngiltere’ye bıraktı. Pasifik’te bulunan Yeni Gine’yi Avustralya; Çin’deki diğer sömürge yerlerini ve Pasifik’te bulunan Bismarck Takımadaları ile diğer adalarını da Japonya ele geçirdi.