SÖMÜRGECİLİK TARİHİ (AVRUPA-AMERİKA)

1558’de tahta geçen Kraliçe I. Elizabeth döneminde gerçekleşen deniz aşırı sefer ve keşifler İngiltere’nin gücünü ve ticaret hacmini arttırdı, sömürge arayışlarını başlattı. İngiltere bunun için yapılan Yediyıl Savaşları’nda (1756-1763) Fransa’ya karşı büyük bir zafer kazandı ve Fransızları Kanada ve Hindistan’dan uzaklaştırarak dünya çapında deniz üstünlüğünü ve sömürgeciliğini pekiştirdi.

Mısır’daki Albay Urâbî hareketi ve Sudan’da Mehdî Muhammed’in İngiliz hâkimiyetine karşı direnişi gibi somut gelişmelerin yanı sıra Osmanlı hilafeti merkezli oluşan ittihâd-ı İslam hareketleri İngiliz sömürgeciliğinin İslam ve Müslümanlara yönelik politikalarına mesnet teşkil etmiştir.

İngiltere, 1854’te Rusya’nın Osmanlı boğazlarına tek başına hâkim olmak gayesiyle başlattığı Kırım Savaşı’nda Osmanlı Devleti ve Fransa ile birlikte Rusya’ya karşı savaştı.

Cebelitarık (1704) ve Malta gibi stratejik öneme sahip Kıbrıs Adası 1878’de “kira” adı altında ele geçirildi. Uzak Doğu’daki İngiliz etki alanı da benzer gelişmeler sonunda oluşturuldu.

Şirket, ilk seferini 1601’de Doğu Hint Adalarına (Malezya-Endonezya) düzenlemiştir.

Ancak 1870’lerde İngilizler hilafet kurumunun Müslümanlar üzerinde var olduğu kabul edilen dinî-siyasî ağırlığının şartlar değiştiği zaman kendi aleyhlerine de kullanılabileceği endişesiyle öncelikle ve özellikle kendi sömürgelerinde yaşayan Müslümanlar arasında Osmanlı hilafetinin nüfuzunu ve saygınlığını kırmaya yönelik tedbirler düşünmeye başladılar. Bu durum İngiltere’de çok yönlü bir “hilafet politikası”na ihtiyaç bulunduğu gerçeğini ortaya çıkardı ve böylece gelişmelere göre takip edilebilecek bir siyaset
için arayışlar başladı.

Osmanlı-İngiliz ilişkilerindeki geleneksel çerçevenin bozulmaya ve gittikçe soğumaya başladığı bir zaman diliminde görülen bu gelişme hilafetin artık iki devlet arasındaki ilişkilerde kullanılacak bir siyasî pazarlık unsuru olmasını da beraberinde getirecekti. Hilafet meselesi İngiltere-Osmanlı resmî devlet ilişkilerinde ise daha çok genel dış politika çerçevesinde bir tehdit ve denge unsuru olarak gündeme gelmiştir.

Müslümanların birbirleriyle irtibat kurarak içinde bulundukları
siyasî, fikrî ve iktisadî az gelişmişlikten kurtulma çarelerini araştırmaları, sömürgeciliğe karşı oluşturulan dünya çapında bir teşkilatlanmanın işaretleri olarak algılanıp dönemin siyasî literatüründe Avrupa kamuoyu için son derece menfi çağrışımlar uyandıran “panislamizm” kavramıyla nitelendirilmiştir. Bu tür İngilizce literatürde panislamizm, Osmanlı hilafeti etrafında örgütlenen ve hedefi yeryüzünden Hristiyanlığı kaldırmak olan dünya çapında bir organizasyon olarak takdim edilmektedir

31 Aralık 1600’de Portekiz ve İspanya’nın tekelinde bulunan Uzak Doğu ve Hindistan baharat ticaretinden pay almak üzere İngiliz tüccarları tarafından krallık beratıyla kurulmuş olan İngiliz Doğu Hindistan Şirketi giderek dünyanın en büyük ticaret yapılanmalarından biri ve İngiliz sömürgeciliğinin Asya’daki temsilcisi hâline geldi.

1857’de Orta Hindistan, Doğu Bengal, Asam bölgelerinden sonra Delhi’de İngilizleri ülkeden çıkarmak için bir askerî hareket başlatıldı. Ancak İngilizler bu ayaklanmayı zorlukla da olsa bastırarak artık sembolik konumda bulunan Babürlü Devleti’ne tamamen son verdiler.

Askerî güce sahip olan ve Kızıldeniz, Basra Körfezi, Japonya’ya seferler düzenleyen İngiliz Doğu Hindistan Şirketi şirketi 1622’de Portekiz donanmasını Hürmüz Boğazı’nda mağlup ederek Basra Körfezi bölgesinin ve Hindistan yolunun denetimini ele geçirdi. Doğru cevap C' dir.

İngilizlerin XVII. ve XVIII. yüzyıllarda Amerika ve Asya’da yoğunlaştırdıkları sömürge faaliyetleri öncelikle ticarî ve ekonomik ağırlıklı idi. Zaman içinde siyasî, stratejik, ideolojik ve dinî (misyonerlik) faktörler de etkili oldu. Doğru cevap B' dir.

Hindistan’daki İngiliz hâkimiyeti de hızlı bir genişleme sürecine girdi. Ancak İngilizlerin ağır vergi politikaları, yerli halkı küçümsemeleri, gittikçe kötüleşen ekonomik durum, eğitim sistemine yapılan müdahaleler, misyonerlerin rencide edici faaliyetleri, hukukî mevzuatın karmaşık bir hâl alması ve bürokrasideki ayrımcılıklar gibi gelişmeler yüzyıllardır bu ülkenin ve siyasî kültürel hâkimiyetin sahibi Müslümanların tepki göstermelerine yol açtı. Bunun üzerine 1857’de Orta Hindistan, Doğu Bengal, Asam bölgelerinden sonra Delhi’de İngilizleri ülkeden çıkarmak  çin bir askerî hareket başlatıldı. Ancak İngilizler bu ayaklanmayı zorlukla da olsa bastırarak artık sembolik konumda bulunan Babürlü Devleti’ne tamamen son verdiler. Doğru cevap E' dir

Ancak I. Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkan milliyetçilik ve anti-emperyalist siyasal düşüncelerin gelişmesiyle sömürgelerden bağımsızlık talepleri ve direnişler başlamakta gecikmedi. İngiltere bu gelişmeyi sömürge yönetimi tarzında değişiklik yaparak karşılamaya çalıştı ve sınırlı özerk yönetim uygulamasına geçti. Esasen ilk defa 1847’de Kanada’da başlayan, Avustralya ve Yeni Zelanda ile devam eden bu uygulamada sömürge ülkede halk, iç işlerini kendi seçtiği bir idare ile yürütürken güvenlik ve dış ilişkiler tamamen Londra’dan tayin edilen bir genel vali marifetiyle İngiliz hükûmeti tarafından yürütülüyordu. Doğru cevap A' dır.

1947’de Hindistan bağımsızlığını kazanırken Pakistan da ayrı bir devlet olarak ortaya çıktı. Bunları 1948’de Sri Lanka ve Myanmar izledi. Gana, 1957’de Afrika’da ilk bağımsız olan İngiliz sömürgesiydi. Bunu daha sonra diğer sömürgeler takip etti. İngiliz İmparatorluğu’ndan ayrılan son topraklar ise 1997’de Çin’e özel bir statü ile devredilen Hong Kong idi. Doğru cevap C' dir.

Macaulayizm, yerli kültür ve hayat tarzının eğitim sisteminde uygulanan değişiklikle sömürgeci devletin kültürüyle değiştirilmesi amacına yönelik yapılan çalışmalar için kullanılan bir tabirdir. İngiliz Siyasetçi Thomas Babington Macaulay (1800-1859), tarafından hazırlanan bu programa göre Hindistan’ın eğitim dili zaman içerisinde İngilizce olmuştur. Doğru cevap D' dir.

İngilizlerin ağır vergi politikaları, yerli halkı küçümsemeleri, gittikçe kötüleşen ekonomik durum, eğitim sistemine yapılan müdahaleler, misyonerlerin rencide edici faaliyetleri, hukukî mevzuatın karmaşık bir hâl alması ve bürokrasideki ayrımcılıklar gibi gelişmeler yüzyıllardır bu ülkenin ve siyasî kültürel hâkimiyetin sahibi Müslümanların tepki göstermelerine yol açtı. Bunun üzerine 1857’de Orta Hindistan, Doğu Bengal, Asam bölgelerinden sonra Delhi’de İngilizleri ülkeden çıkarmak için bir askerî hareket başlatıldı. Ancak İngilizler bu ayaklanmayı zorlukla da olsa bastırarak artık sembolik konumda bulunan Babürlü Devleti’ne tamamen son verdiler. Doğru cevap B' dir.

Mısır’daki Albay Urâbî hareketi ve Sudan’da Mehdî Muhammed’in İngiliz hâkimiyetine karşı direnişi gibi somut gelişmelerin yanı sıra Osmanlı hilafeti merkezli oluşan ittihâd-ı İslam hareketleri İngiliz sömürgeciliğinin İslam ve Müslümanlara yönelik politikalarına mesnet teşkil etmiştir. Doğru cevap A' dır.

İngiltere, bu ülkelere baskı uygulayarak 1838’de Osmanlılarla ticaret anlaşması, Afyon Savaşı sonrasında da Çin ile 1840-1842’de limanlarının dış ticarete açılma anlaşmaları gibi ayrı ayrı siyasî ve ekonomik anlaşmalar yaptı ve dayattığı imtiyazlarla bu topraklarda ticaret tekelini elde etti. Doğru cevap D' dir.

İngiliz Doğu Hindistan Şirketi (British East India Company) İngiliz sömürgeciliğinin ciddi anlamda ilk adımıdır. 1206’dan beri çeşitli Müslüman Türk hanedanlarının (Delhi Sultanlığı) idaresinde coğrafi bütünlüğünü büyük oranda sağlamış olan Hindistan 1526’dan itibaren de Babürlü Devleti ile güçlü bir ülke olmuştu. Doğru cevap E' dir.