SÖMÜRGECİLİK TARİHİ (AVRUPA-AMERİKA)

Sömürgeciliğin son merhalesinde başlayan kültür sömürgeciliği sürecinde Afrika kıtası
tarihsel köklerinden koparılarak bu köklere dayanan Afrika medeniyetinin yerine Batı
medeniyeti yerleştirilmeye çalışıldı. Afrika’daki halkların atalarından miras aldıkları din,
dil, edebiyat, sanat ve ticaretin yerine Batı’ya ait değerler konuldu. Portekiz ve Fransa tarih boyunca kültür sömürgeciliği konusunda öne çıkan devletlerin başında geldi. Bu bağlamda modern sömürgecilik her ne kadar Portekizlilerle başlamışsa da Afrika’da Batı sömürgeciliği Fransa ile başlamıştı.

Fransa XVI. yüzyılda Senegal’in başkenti Dakar açıklarında Gorée Adası’nı Hollandalılardan alarak köle ticaretini buradan başlattı. 1665’te Haiti’yi, 1674’te Hindistan sahilinde bazı yerleri, 1718’de ise bugün Amerika Birleşik Devletleri’ndeki Nouvelle Orléans’ı sömürgeleştirdi. 1763’te İngiltere ile imzaladığı Paris Antlaşması ile Kanada’yı, Antiller’i, Hindistan’daki sömürgelerini ve Senegal’i İngiltere’ye bırakırken karşılığında Guadelup ve Martinique’i aldı.

XIX. yüzyılın başından itibaren dünyanın birçok bölgesini sömürgeleştiren II. ve III.
Cumhuriyet Fransa’sı, Asya ve Afrika sömürgeleri imparatorluğunu böylece kurmuş oldu. Sırasıyla işgal ettiği topraklar: 1830-1847 yılları arasında Cezayir, 1839’da Gabon, 1854’te Moritanya, 1855’te Senegal, Gine ve Fildişi Sahili’nde bazı yerler, 1859’da Kongo, 1859- 1867’de Cochinchine ve Kamboçya, 1881’de Tunus, 1884’de Tonkin ve Annam, 1886’da Kamer Adaları, 1885’te Madagaskar, 1888’de Cibuti, 1892’de Segu (Mali), 1898’de Benin (Dahomey), 1901-1913 yılları arasında Orta Afrika ve Çad, 1912’de Fas.

İşgal edilen topraklar Haziran 1895’te Afrique Occidentale Française (AOF) [Fransız
Batı Afrikası] adı altında bir birlik halinde toplandı. I. Dünya Savaşı öncesinde bu birlik
içinde 8 sömürge bulunuyordu: Senegal, Moritanya, Sudan, Nijer, Yukarı Volta (Burkina
Faso), Gine, Fildişi Sahili, Dahomey (Benin). Bunları idare etmek üzere görevlendirilen
genel vali ise Senegal’in başkenti Dakar’da bulunmaktaydı.

Tunus, Sahra, Batı Afrika, Ekvator Afrikası, Annam, Tonkin, Laos, Madagaskar ve Fas
III. Cumhuriyet Dönemi’nde kurulan Fransız sömürgeleriydi. Fransa bu sömürgelerle
birlikte dünyanın ikinci büyük sömürge devleti olmuştu. 1894’te sömürgelerle ilgili birim olan Service des Colonies’in yerini Ministère des Colonies aldı. 1910’a kadar bu defa
sömürgeler: Union indochine, Afrique occidentale Française, Afrique equatoriale Française ve Madagaskar adı altında 4 bölgeye ayrıldılar. Cezayir daima doğrudan İçişleri Bakanlığı tarafından idare edilirken Tunus ve Fas Dışişleri Bakanlığı tarafından idare edildiler. Ancak buralardaki valiler de sömürgelerdekilerle aynı konumdaydı.

1930’a gelindiğinde Fransa, sömürgeleri içinde sadece Cezayir’i ülkenin Afrika kıtasındaki bir uzantısı gibi kabul ediyor ve burayı doğrudan İçişleri Bakanlığı bünyesinde
diğer Fransız şehirleri gibi yönetiyordu. Fakat ülke içindeki vilayetlerden farkı burayı bir genel valiye teslim etmesiydi. İlk defa 1936’da oy verme hakkı verilen Cezayirli Müslümanlar II. Dünya Savaşı esnasında 8 Kasım 1942’ye kadar savaşın dışında kaldılar. 1944’te verilen yeni haklar Cezayirlilerin bağımsızlık mücadelesinin önünü kesmedi ve iç karışıklılar birbirini takip etti. 1945’te Oran, Cezayir, Bugie’de olaylar çıktı. Setif ’te birçok Avrupalı öldürülünce Fransız ordusu bölgeyi bombaladı.

Köle ticaretine ilk başlayan ülke Portekiz, peşinden İspanya, Hollanda, İngiltere ve nihayet Fransa’dır. 1789’da kaldırılan köle ticaretini 1802’de Napolyon yeniden başlattı. Ama onun döneminin sonunda Fransız sömürgeciliği bütün gücünü kaybetmişti. Savaşlar, iç isyanlar, siyah köle ticaretinin yasaklanması Fransa’yı iktisadî yönden zayıflattı. İngiltere, 1807’de köleliği yasakladıysa da Fransa 1831’e kadar devam ettirdi ve ilk defa 1848’de bütün Fransız sömürgelerinde tamamen yasaklandı.

Fransa sömürgecilik faaliyetlerine başladığı günden bugüne kadar elinde tuttuğu
bölgelerin birçoğunu bırakmakla birlikte hâlen dünyanın dört bir tarafında sömürgeleri
bulunmaktadır. Kısaca DOM-TOM denilen günümüz Fransız sömürgeleri şunlardır:
Guyane (1604), Martinique (1635), Guadeloupe (1635), Réunion (1642), Mayotte, Yeni
Kaledonya (1853), Fransız Polenezi (1846), Wallis et Futuna, Nouvelles-Hébrides. XIX.
yüzyıla kadar bu sömürgelerdeki nüfusun oranı Martinique-Guadeloupe’da %5 Fransız, %95 köle, Reunion’da %30 Fransız, %70 köle idi. XIX. yüzyıl sonunda İngiliz-Fransız ortak anlaşması gereği Antiller’e 77 bin, Reunion’a 117 bin Hintli göçmen götürülmüştü. Mevcut sömürgelerden Yeni Kaledonya, Fransa’ya 20 bin km, Fransız Polenezi 10 bin km, Reunion 10 bin km, Mayotte 8 bin km, Guyane, Martinique, Guadeloupe yaklaşık 7 bin km mesafede bulunmaktadır.

Annam ise günümüzde Vietnam sınırlarındadır.

Modern manâda ilk sömürgeciliği geliştiren ülke Portekiz’dir. Portekiz, İspanya, Hollanda, İngiltere ve Fransa Karayiblerdeki adalar dâhil Amerika kıtasının özellikle doğu sahillerini, Afrika’nın batı ve güney sahillerini, Hint Okyanusu’nda Madagaskar ve diğer küçük adaları aralarında paylaştılar.

Fransız sömürgeciliğinin sistematik olarak Kuzey Amerika, Afrika ve Hindistan sahillerinde başlaması Kardinal Richelieu’nun 1624’te devlet yönetiminde söz sahibi olduğu döneme rastlamaktadır.

Fransa XVI. yüzyılda Senegal’in başkenti Dakar açıklarında Gorée Adası’nı Hollandalılardan alarak köle ticaretini buradan başlattı. 1665’te Haiti’yi, 1674’te Hindistan sahilinde bazı yerleri, 1718’de ise bugün Amerika Birleşik Devletleri’ndeki Nouvelle Orléans’ı sömürgeleştirdi. 1763’te İngiltere ile imzaladığı Paris Antlaşması ile Kanada’yı, Antiller’i, Hindistan’daki sömürgelerini ve Senegal’i İngiltere’ye bırakırken karşılığında Guadelup ve Martinique’i aldı.

XIX. yüzyılın başından itibaren dünyanın birçok bölgesini sömürgeleştiren II. ve III. Cumhuriyet Fransa’sı, Asya ve Afrika sömürgeleri imparatorluğunu böylece kurmuş oldu. Sırasıyla işgal ettiği topraklar: 1830-1847 yılları arasında Cezayir, 1839’da Gabon, 1854’te Moritanya, 1855’te Senegal, Gine ve Fildişi Sahili’nde bazı yerler, 1859’da Kongo, 1859-1867’de Cochinchine ve Kamboçya, 1881’de Tunus, 1884’de Tonkin ve Annam, 1886’da Kamer Adaları, 1885’te Madagaskar, 1888’de Cibuti, 1892’de Segu (Mali), 1898’de Benin (Dahomey), 1901-1913 yılları arasında Orta Afrika ve Çad, 1912’de Fas.

İşgal edilen topraklar Haziran 1895’te Afrique Occidentale Française (AOF) [Fransız Batı Afrikası] adı altında bir birlik halinde toplandı. I. Dünya Savaşı öncesinde bu birlik içinde 8 sömürge bulunuyordu: Senegal, Moritanya, Sudan, Nijer, Yukarı Volta (Burkina Faso), Gine, Fildişi Sahili, Dahomey (Benin). Bunları idare etmek üzere görevlendirilen genel vali ise Senegal’in başkenti Dakar’da bulunmaktaydı.

1800’lü yılların ilk çeyreğine kadar yaklaşık iki asırdır Hollanda’nın elinde bulunan ve sömürge ticaretinin hâkimiyeti için önemli bir nokta olan Cape Koloni’yi ele geçiren İngiltere burayı kuzeye yapacağı seferler için bir üs hâline getirdi. Akdeniz ticaretinin hâkimiyeti için oldukça önemli olan Süveyş Kanalı’nın açılmasının ardından bölgeyi işgal ederek buradaki asırlık Fransız hâkimiyetini sona erdirdi. Bu olayın ikinci ayağını İngilizlerin Afrika kıtasını kuzey ve
güneyden başlayarak iç bölgelere doğru ilerleyen işgali oluşturuyordu.

İngiltere, 1807’de köleliği yasakladıysa da Fransa 1831’e kadar devam ettirdi ve ilk defa 1848’de bütün Fransız sömürgelerinde tamamen yasaklandı.

Ekonomik boyunduruk altında olan üçüncü dünya ülkeleri’nin, İngiltere ve Fransa’nın nüfuzuna maruz kalmaya devam ettikleri sırada patlak veren II. Dünya Savaşı eski sömürge imparatorluklarının zayıflamasına neden olmuştu. 1960’lı yıllarda hâlâ II. Dünya Savaşı’nın yıkım izlerini taşıyan İngiltere ve Fransa’nın doğurduğu iktidar boşluğu 1970’lerden itibaren Fransa’nın karşı çıkacak güçte olmaması ve İngiltere’nin rızası ile ABD tarafından doldurulmaya başlayacaktı.