SÖMÜRGECİLİK TARİHİ (AVRUPA-AMERİKA)

Portekizliler XV. yüzyıldan itibaren gemicilik tekniğini geliştirmeleri sayesinde özellikle Afrika kıyılarında yayılma faaliyetlerine başladılar.

Kolomb’un İspanya himayesinde yola çıkmasından önce 1485 yılında Bartolomeu Dias, Ümit Burnu’nu dolaşarak Hindistan yolunu açtı.

1521 yılında meydana gelen salgın hastalık eklenince Portekiz, hububat ithal eden ülke
durumuna düştü. Salgın hastalıklarda nüfusunun neredeyse yarısını kaybeden Portekiz’de tarımsal üretim azaldı.

Portekiz sömürgelerinin Hollanda ve İngiltere tarafından işgali ile ülkede başlayan ekonomik çöküntü karşısında ortaya çıkan ayaklanmalar neticesinde Portekiz, İspanya’dan ayrıldı (1640). Ayrılma sürecindeki sıkıntıları İngiliz desteği ile aşan Portekiz, bu devletin Kıta Avrupası’ndaki en önemli müttefiki oldu.

1578 yılında Kraliçe’den Yeni Dünya’da koloni kurma izni alan Humphrey Gilbert (1539–1583), Newfoundland (Kanada) kıyılarına ulaşarak İngiltere’nin ilk denizaşırı kolonisine sahip oldu.

1960 yılından itibaren Portekiz’in sömürge topraklarında ayaklanmalar başladı. Parçalanma 1973 Karanfil Devrimi ile hızlandı. 1974’te Gine, 1975’te Cabo Verde, Angola ve Mozambik bağımsızlıklarını kazandılar. Goa, Damao gibi Hindistan’daki topraklar ise Hindistan devletine katıldı.

1501’de zenci köle ticareti İspanyollar tarafından başlatıldı.

Afrika’nın doğu sahillerinde yer alan ve jeopolitik açıdan büyük öneme sahip olan Mozambik, Portekizlilerle 1497 yılında Vasco de Gama’nın buraya ulaşması ile tanışmıştı.

Kılıç, zırh, at ve ateşli silahların getirdiği teknik üstünlük ile Hernando Cortes, 1521
yılında Aztek Devleti’ni (Meksika) İspanya adına işgal etti.

İdeoloji ve zenginlik hırsı emperyalizmi besleyen iki önemli faktördü. İspanyol sömürgeciliği bir yanda İslamiyet’e ve “dinsiz yerlilere” karşı açılmış bir haçlı seferi özelliği taşırken bir yandan da deniz aşırı toprakların zenginliklerinin açıkça sömürülmesini başlatmıştı. Ekonomik planda işgalcilerin öncelikli hedefi yerli toplulukların sahip olduğu altın ve değerli madenlerdi. Bu nedenle tek taraflı ticaret tekeli politikası ağırlık kazandı.

Portekiz’in sömürgecilik yolu ile topraklarını genişletmesinde Cenevizlilerin önemli rolü vardır. Osmanlı Devleti’nin İstanbul’u fethi ve Doğu Akdeniz’deki egemenliğini tesisi ile birlikte bu durumdan en büyük zararı Cenevizliler gördü ve Cenevizliler Venedik tekelini kırma isteğinin de etkisiyle Batı’ya yöneldiler. Bankalar, borsa simsarlıkları vb. açarak İspanya ve Portekiz’in her yerine nüfuz ettiler. Nitekim daha 1341’de Nicaloso da Recco Kanarya Adaları’nı Portekiz Kralı adına keşfetti.

1500'lü yıllardan başlayarak yaşanan tüm kayıplara rağmen I. Dünya Savaşı sonunda toprak büyüklüğü bakımından Portekiz sömürge imparatorluğu Dünya’da üçüncü sıradaydı. 1960 yılından itibaren Portekiz’in sömürge topraklarında ayaklanmalar başladı. Parçalanma 1973 Karanfil Devrimi ile hızlandı. 1974’te Gine, 1975’te Cabo Verde, Angola ve Mozambik bağımsızlıklarını kazandılar. Goa, Damao gibi Hindistan’daki topraklar ise Hindistan devletine katıldı.

Portekizlilerin Afrika’daki ilk hedefleri Batı Afrika sahilleri oldu. Prens Henry’nin de bölgeye yerleşerek gemicileri desteklemesi ile birlikte Portekiz himayesindeki denizciler batı kıyılarından güneye doğru indiler. Portekizliler, 1492 yılında Kongo kralını vaftiz ederek işe başladılar. 1493 yılındaki “Inter Caetera” adlı Papalık fermanı ile Afrika’daki Hristiyanlaştırmanın tekelini de elde ettiler.

Mozambik’te 1949 yılında Eduardo Mondlane tarafından “Nucleodos Estudandes Secundarios de Mocambique” isimli örgüt kurularak Portekiz sömürgeciliğine karşı ilk mücadele başlatıldı. 1962’de kurulan Mozambik Kurtuluş Cephesi’nin, Sovyetler Birliği ve Çin’den aldığı destekle yürüttüğü silahlı mücadeleye karşı sert tedbirler alan Portekiz, direniş hareketinin lideri Mondlane dâhil binlerce Mozambikliyi öldürdü. 1974 yılında Portekiz’de meydana gelen darbe sonrası, direnişçilerle yapılan görüşmeler sonucu 25 Haziran 1975’te Mozambik’in bağımsızlığı ilan edildi.

İspanya’nın, Amerika kıtasının yanı sıra Asya kıtasında da sömürgeleri vardı. Bunların başında Filipinler gelmekteydi. İspanya, 1571’de burayı işgal etti. Uzak Doğu’da önemli bir üs olan bu topraklar Kral II. Philippe’nin ismine ithafen “Philippines” (Filipinler) olarak adlandırıldı.

XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Portekizliler, üstünlüklerini yitirmeye başlayıp Hindistan ve Afrika’da savunmaya geçtiler. Portekiz tekelinin yıkılması ise bölgeye gelen iki Avrupalı güç ile oldu. Hollandalılar, XVII. yüzyıl başından başlayarak Ambon, Malakka, Colombo ve Koçin’i işgal ederken İngilizler ise Hürmüz ve Maskat’ı ele geçirerek Hindistan ticaret yolundaki önemli merkezleri ele geçirdiler.

Portekizliler, Osmanlı Devleti’nin harekete geçtiği 1525 yılına kadar Hint Okyanusu’ndan Kızıldeniz’e uzanan geniş alanda rahatça hareket etme imkânı buldular. Bu dönemde Portekizlilerle mücadele eden Selman Reis, Osmanlı hizmetine girdi. 1517 yılında büyük bir donanma ile Kızıldeniz’e giren Portekizlilere karşı sınırlı imkânlarla mücadele eden Selman Reis onları Cidde Limanı’ndan ayrılmak mecburiyetinde bıraktı. Her ne kadar Portekizliler Hint Okyanusu’nda denetimi ele alabilmişlerse de onların Kızıldeniz’e hâkim olma ve burada üsler kurma çalışmaları Osmanlı’nın devreye girmesi ile akim kalmıştır.

Kristof Kolomb, 1492’de İspanyol Krallığı adına seferlerine çıktı. 12 Ekim 1492’de Bahama takımadalarından olan Guanahani Adası veya Kolomb’un isimlendirmesiyle San Salvador’a ulaştı. Bölgedeki adaları ve Haiti’yi işgal eden Kolomb yanında altın ve Kızılderililerle İspanya’ya döndü.

İspanya 1824’ten başlayarak Amerika imparatorluğundan fiilen vazgeçti. Antiller’deki son topraklarını da (Küba, Porto Riko) İspanyol-Amerikan savaşından sonra 1898’de kaybetti. 20 milyon dolar karşılığında ABD’ye bırakılan Filipinler ve Guam Adası ile Mariana, Palaos ve Caroline Adalarının Almanya’ya satılması sonucunda Büyük Okyanus’taki İspanyol hâkimiyeti çöktü. İspanyol sömürge imparatorluğu artık sadece bir Afrika imparatorluğu hâline geldi.

Avrupalıların gittikleri ülkelerde yaptıklarına dair bir başka kaynak da İspanyol Bartolomeo de Las Casas (1474–1536) tarafından yazılan rapordur. 1502’de Batı Hint Adaları’ndaki yönetime hukuk danışmanı olarak gönderilen Casas Dominikan Misyonerlerin etkisi ile görüşlerini sorgulamış ve 1547’de İspanya’ya dönüşünden sonra Kızılderililere yapılan zulümleri neşretmekle meşgul olmuştur. Avrupa vicdanına seslendiği eseri Brevissima Relacion (Kısa Rapor) isimli kitabıyla yapılan vahşeti gözler önüne sermiştir.