SÖMÜRGECİLİK TARİHİ (AVRUPA-AMERİKA) - Deneme Sınavı - 8

Hindistan önce Doğu Hindistan Şirketinin hâkimiyetine girdi, ardından İngiliz hükûmeti şirketi lağvederek ülkeye doğrudan hâkim oldu (1858). Şirketin hukukî varlığı ise 1873’e kadar sürdü.

I. Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkan milliyetçilik ve anti-emperyalist siyasal düşüncelerin gelişmesiyle sömürgelerden bağımsızlık talepleri ve direnişler başlamakta gecikmedi. İngiltere bu gelişmeyi sömürge yönetimi tarzında değişiklik yaparak karşılamaya çalıştı ve sınırlı özerk yönetim uygulamasına geçti. Esasen ilk defa 1847’de Kanada’da başlayan, Avustralya ve Yeni Zelanda ile devam eden bu uygulamada sömürge ülkede halk, iç işlerini kendi seçtiği bir idare ile yürütürken güvenlik ve dış ilişkiler tamamen Londra’dan tayin edilen bir genel vali marifetiyle İngiliz hükûmeti tarafından yürütülüyordu. Değişen şartlar çerçevesinde mutlak sömürge yönetiminin uzun süre devam ettirilemeyeceğini düşünen İngiltere nüfuz ve varlığını devam ettirebilme aracı olarak bu tarzı benimsedi. Böylece daha savaş öncesinde nüfusunun büyük kısmını Avrupa’dan göç edenlerin oluşturduğu Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda ve Güney Afrika’daki bazı küçük devletçiklerle başlayan uygulama sonucu bu ülkelere dominyon statüsü verilerek aynı zamanda İngiliz Uluslar Topluluğu birliğinin nüvesi de oluşturuldu. Dominyon ülkeler, savaş sonrasında kendileri adına anlaşmaları imzalayarak yeni kurulan Milletler Cemiyeti’ne bağımsız üye olarak dâhil oldular. İngiltere bunların bağımsızlığını ancak 1931’de kabul etti. II. Dünya Savaşı’ndan sonra gerek İngiltere’nin imparatorluk gücünü kaybetmesi gerekse artık önlenemeyecek bir aşamaya ulaşan bağımsızlık talepleri neticesinde 1947’de Hindistan bağımsızlığını kazanırken Pakistan da ayrı bir devlet olarak ortaya çıktı.

1870’lerde İngilizler hilafet kurumunun Müslümanlar üzerinde var olduğu kabul edilen dinî-siyasî ağırlığının şartlar değiştiği zaman kendi aleyhlerine de kullanı- labileceği endişesiyle öncelikle ve özellikle kendi sömürgelerinde yaşayan Müslümanlar arasında Osmanlı hilafetinin nüfuzunu ve saygınlığını kırmaya yönelik tedbirler düşünmeye başladılar. Bu durum İngiltere’de çok yönlü bir “hilafet politikası”na ihtiyaç bulunduğu gerçeğini ortaya çıkardı ve böylece gelişmelere göre takip edilebilecek bir siyaset için arayışlar başladı. Bu arayışlar içerisinde de en dikkat çekeni hilafetin Osmanlılardan “kurtarılıp” kendi nüfuzları altındaki bir Arap ileri gelenine intikal ettirilmesi projesidir ki uzun yıllar İngilizlerin gerçekleştirmeye çalıştığı bir plan olmuş, girişimlerde bulunulmuş, kitaplar, makaleler yayımlanmıştır. Osmanlı-İngiliz ilişkilerindeki geleneksel çerçevenin bozulmaya ve gittikçe soğumaya başladığı bir zaman diliminde görülen bu gelişme hilafetin artık iki devlet arasındaki ilişkilerde kullanılacak bir siyasî pazarlık unsuru olmasını da beraberinde getirecekti.

Şirket, ilk seferini 1601’de Doğu Hint Adalarına (Malezya-Endonezya) düzenledi.

1661‘de Gambia Nehrindeki James Adası ile başlayan Afrika sömürgeleştirmesi uzun bir aradan sonra Sierra Leone (1787) ve Ümit Burnu (1806) ile devam etti. XIX. yüzyıl boyunca Gana, Nijerya, Kenya ve Uganda toprakları ele geçirildi.

İngilizler, aynı şekilde 1757’de Bengal’i ele geçirdikten sonra 1760’ta Pondiçeri’yi zaptederek Fransızları Hindistan’dan da çıkardılar.

Böylece değişik bölgelere yerleşmiş bağımsız sultanlıkların dışındaki (bunlar da ancak İngilizlerle özel anlaşmalar yaparak varlıklarını devam ettirebiliyorlardı) bütün
Hindistan önce Doğu Hindistan Şirketinin hâkimiyetine girdi, ardından İngiliz hükûmeti
şirketi lağvederek ülkeye doğrudan hâkim oldu (1858).

İngiltere bu gelişmeyi sömürge yönetimi tarzında değişiklik yaparak karşılamaya çalıştı ve sınırlı özerk yönetim uygulamasına geçti. Esasen ilk defa 1847’de Kanada’da başlayan, Avustralya ve Yeni Zelanda ile devam eden bu uygulamada sömürge ülkede halk, iç işlerini kendi seçtiği bir idare ile yürütürken güvenlik ve dış ilişkiler tamamen Londra’dan tayin edilen bir genel vali marifetiyle İngiliz hükûmeti tarafından yürütülüyordu.

II. Dünya Savaşı’ndan sonra gerek İngiltere’nin imparatorluk gücünü kaybetmesi gerekse artık önlenemeyecek bir aşamaya ulaşan bağımsızlık talepleri neticesinde 1947’de Hindistan bağımsızlığını kazanırken Pakistan da ayrı bir devlet olarak ortaya çıktı.

Yerli halkın yeni inanç, yeni değerler ve yeni hayat tarzıyla beraber yeni tüketim alışkanlıkları edinmesi üzerine de yoğunlaşan misyonerlik çalışmaları, diğer ülkeler adına olduğu gibi
İngiltere adına da en azından İngiliz sanayi mamulleri için pazar oluşturma ve geliştirme fonksiyonu da ifa etmiştir.

Çıkış sebebi din ve Avrupa kıtasıyla sınırlı olan Otuzyıl Savaşları (1618-1648), “modern
öncesi son savaş” idi. Ardından yapılan Westfalya (Westphalia) Antlaşması (1648)
Avrupa’da ulus devletlerin doğuşuna zemin hazırladı.

Avrupa kıtasının dışında sömürge sahalarına da yayılan Yediyıl Savaşları’nda (1755 1763) Portekiz, İspanya, İngiltere, Hollanda, Avusturya ve Rusya arasında farklı ittifaklar yapıldı. Bu savaşlara küçük bir ülke olan Prusya da katıldı. Prusya, ardından Yediyıl Savaşları’nda Fransa, Avusturya ve Rusya’nın ortak ordularını püskürtmeyi başardı.

Alman ulusal birliğinin kurulmasında Prusya Başbakanı Prens Otto von Bismarck
(1815-1898) birinci derecede etkili oldu. Almanya Başbakanı Bismarck’ın yürüttüğü askerî ve diplomatik faaliyetlerin sonucu olarak 1871 yılında Prusya önderliğinde Almanya İmparatorluğu kurulmuş oldu.

Fransa’nın Prusya ile devam eden Sedan Savaşı yüzünden askerlerini Roma’dan
çekmesi ve bu savaşta yenilmesi üzerine İtalyanlar 20 Eylül 1870 tarihinde Roma’yı işgal ederek başkent yaptılar. Böylece İtalyan ulusal birliği sağlanmış oldu.

Niederland Devleti, 1815 ile 1830 yılları arasında kuzeyde Hollanda (Dutch), güneyde
ise Belçika (Belgian) vilayetlerinden müteşekkildi. Ancak Belçikalılar nüfus bakımından
Hollandalılardan daha fazlaydı. Üstelik Hollandalılar Protestan, Belçikalılar Katolik idi.
Bu mezhep farklılığının yanısıra Belçikalıların çoğunluğu Fransızcaya akraba bir dili konuşuyordu. Öyle ki güney vilayetleri yani Belçikalılar, Kral I. William’ın din, dil ve ekonomi politikaları yüzünden bu birliktelikten rahatsızdı. 25 Ağustos 1830’da başlayan olaylar 7 Şubat 1831 tarihinde Belçika’nın bağımsızlığını ilanıyla neticelendi. Avrupa’nın büyük güçleri de 20 Temmuz 1831 tarihinde Belçika’nın bağımsızlığını tanıdılar. Belçika’nın bağımsızlığını tanımayan Hollanda da Nisan 1839’da yapılan Londra Antlaşması’yla bunu kabul etmek zorunda kaldı.

Afrika kıtasının iç kesimlerinin keşfi İskoçyalı bir misyoner olan David Livingstone
tarafından yapıldı (1842).

1873-1874 yılları arasında Fransız seyyah Pierra Brazza da Kongo Nehri’nin kollarını buldu. Burada bulunan mahallî kabilelerle yaptığı birtakım antlaşmalarla, Fransa toprağı kadar bir araziyi, Fransa’ya ilhak ettiğini ilan etti. Ayrıca burada kendi adını taşıyan Brazaville şehrini kurdu.

Kongo, 1960 yılına kadar Belçika sömürgesi olarak kaldı.

Almanya imtiyaz şirketlerini Togo, Kamerun, Güney Batı Afrika (Namibya)
ve Tanganyika’ya (Tanzanya) gönderdi. Almanya’nın Afrika kıtasındaki sömürgecilik faaliyetleri de Güney Batı Afrika, Batı Afrika ve Doğu Afrika olmak üzere üç bölgede yoğunlaştı.

İtalya, 1914’e gelindiğinde Afrika Kıtası’nda Eritre, Trablusgarp ve Somali’de sömürgeler elde etmişti.