SÖMÜRGECİLİK TARİHİ (AVRUPA-AMERİKA) - Deneme Sınavı - 4

Çıkış sebebi din ve Avrupa kıtasıyla sınırlı olan Otuzyıl Savaşları (1618-1648), “modern öncesi son savaş” idi. Ardından yapılan Westfalya (Westphalia) Antlaşması (1648) Avrupa’da ulus devletlerin doğuşuna zemin hazırladı.

18 Ocak 1871 tarihinde Prusya ordularının Paris kuşatması devam ederken Bavyera Kralı II. Ludwig büyük bir törenle bütün Alman prenslikleri adına Alman imparatorluk tacını Prusya kralı I. Wilhelm’e takdim etti. Böylece Alman ulusal birliği resmen kuruldu.

Fransız İhtilali (1789) akabinde yapılan koalisyon savaşları sırasında III. Napolyon tarafından İtalyan Krallığı kurulmak suretiyle İtalyan ulusal birliği yönünde ilk teşebbüs yapılmıştı. Koalisyon savaşları sonunda yapılan Viyana Kongresi’nde (1815) ise İtalya, Piemonte (Sardunya) Krallığı, Toskana, Modena, Parma Dukalıkları, Luqas Prensliği, Kilise Devleti ve Napoli (iki Sicilya) Krallığı olarak eskiden olduğu gibi küçük devletlere ayrıldı ve mevcut durum korundu.

Fransa, daha önce yaptığı yardıma mukabil İtalya’nın vermeyi vaat ettiği Nice ve Savoie’yi talep etti. 24 Mart 1860 tarihinde yapılan Torino Antlaşması’yla bu durum onaylandı. Fransa da İtalya’nın Kuzey ve Orta İtalya’daki ilhaklarını tanıdı. Nisan 1860’da Sicilya’da İspanyol soyundan gelen krala karşı bir ayaklanma başladı. Kuzey İtalya gönüllülerinin de katılımıyla Mayıs 1860’da İspanya’nın Sicilya’da ardından da Napoli’deki egemenliğine son verildi. Böylece iki Sicilya krallığı da İtalyan birliğine dâhil edildi. Bu gelişmeler neticesinde Venedik ve Roma hariç Kuzey ve Güney İtalya birleştirildi. Bunun üzerine de 18 Şubat 1861 yılında Torino’da İtalyan Parlamentosu açıldı. Bundan yaklaşık bir ay sonra 17 Mart’ta da Viktor Emmanuel İtalya kralı ilan edildi.

25 Ağustos 1830’da başlayan olaylar 7 Şubat 1831 tarihinde Belçika’nın bağımsızlığını ilanıyla neticelendi. Avrupa’nın büyük güçleri de 20 Temmuz 1831 tarihinde Belçika’nın bağımsızlığını tanıdılar. Belçika’nın bağımsızlığını tanımayan Hollanda da Nisan 1839’da yapılan Londra Antlaşması’yla bunu kabul etmek zorunda kaldı.

XIX. yüzyılın başından itibaren Avrupa’da mutlakiyetçi yönetimlerin yıkılması veya gevşetilmesine paralel olarak ulusçuluk akımı güçlenmiş ve yeni bağımsız devletler kurulmaya başlanmıştı. Bu devletlerden özellikle İtalya ve Almanya’nın siyasî birliklerini kurmaları üzerine XIX. ve XX. yüzyılda hem Avrupa’da hem de Dünya’da güç dengeleri değişti.

Afrika kıtasının iç kesimlerinin keşfi İskoçyalı bir misyoner olan David Livingstone tarafından yapıldı (1842). Livingstone bu gezileri sırasında 1851 yılında Zambezi Nehri’ni (Zambia ile Zimbabwe arasında) buldu ve nehri takiben Afrika’nın daha da iç kesimlerine giderek Viktoria Şelalesi’ne ulaştı. Livingstone, bu gezilerine 1863 yılına kadar devam ederek Afrika içlerinde o tarihe kadar bilinmeyen pek çok yer hakkında notlar tuttu. Nil’in kaynağını aramaya devam eden Livingstone, 1873 yılında ölümüne kadar yaptığı gezilerde Kongo Nehri’nin iç kesimleri ile Tanganyika Gölü’nü de (Tanzanya ve Zaire arasında) buldu. Böylece Hint Okyanusu’na ulaştı ve Afrika kıtası baştan aşağı geçilmiş oldu.

15 Kasım 1884 tarihinde konusu Afrika olan Berlin Afrika Konferansı toplandı. 26 Şubat 1885 tarihinde de Berlin Genel Senedi veya Kongo Senedi denilen 37 maddeden oluşan antlaşma imzalandı. Bu antlaşmayla Afrika kıtasının sömürgeci güçler tarafından paylaşım ilkeleri belirlendi.

26 Şubat 1885 tarihinde de Berlin Genel Senedi veya Kongo Senedi denilen 37 maddeden oluşan antlaşma imzalandı. Bu antlaşmayla Afrika kıtasının sömürgeci güçler tarafından paylaşım ilkeleri belirlendi. Bu tarihe kadar kıyıda bir tesis kuran ülke fiilen işgal etmediği iç kesimler üzerinde de hak iddia ediyordu. Bu tarihten sonra fiilî olarak işgal edilmeyen topraklar üzerinde hak iddiasında bulunulmayacaktı. Herhangi bir kıyı bölgesini işgal eden bir ülke burada otorite ve güvenlikten de sorumlu olacaktı. Herhangi bir toprağı işgal edecek devlet bu durumdan diğer devletleri de haberdar edecekti. Ayrıca Kongo ve Nijer nehirleri üzerinde seyr ü sefer (trafik) serbest bırakıldı ve Afrika’da esir ticareti yasaklandı. Asıl tartışma konusu olan Kongo’nun büyük bir devlet yerine küçük bir devlet olan Belçika’nın elinde kalmasına hiçbir devlet itiraz etmedi. Uluslararası Kongo Derneği’nin bağımsız Kongo Devleti olması kararlaştırıldı. Kongo Devleti’nin başına da Belçika kralı II. Leopold’un geçmesi uygun görüldü. Nisan 1885’te de Belçika Parlamentosu bu yeni devletin ismini Bağımsız Kongo Devleti (Congo Free State) olarak isimlendirdi ve II. Leopold’u kral ilan etti.

Bismarck’ın tesis ettiği Almanya, I. Dünya Savaşı’nı kaybetmesi üzerine mevcut topraklarının bir kısmını komşularına ve tüm sömürgelerini rakiplerine devretmek zorunda kaldı. Öyle ki Almanya Afrika’da bulunan sömürgelerinden Togo’yu Fransa’ya; Kamerun’u Fransa ve İngiltere’ye; Tanzanya’yı İngiltere ve Belçika’ya; Namibya’yı da İngiltere’ye bıraktı. Pasifik’te bulunan Yeni Gine’yi Avustralya; Çin’deki diğer sömürge yerlerini ve Pasifik’te bulunan Bismarck Takımadaları ile diğer adalarını da Japonya ele geçirdi.

XX. yüzyılın hemen başında büyük güçler arasındaki rekabetin sömürgeler ve yeni pazarlar adına sıcak çatışmaya dönüşmesi, tarihin en tahrip edici savaşlardan birine neden oldu. Ortaya çıkan tahribatı tamir edebilmek adına Dünya Savaşı sonrasında “demokratik ve özgür milletler düşüncesi” kendisine geniş bir taraftar kitlesi buldu. Liberal fikirlere dayanan bu düşünceler, Amerikan Başkanı Wilson’un 14 prensibiyle somut bir anlam kazandı.

1917’de savaştan ayrılan ve gizli anlaşmaları ifşa eden Rusya, emperyalizme bir başka deyişle savaşın galiplerine karşı âdeta psikolojik bir hamle başlatmıştı.

Savaştan sonraki 10 yıl boyunca Milletler Cemiyeti öncülüğündeki “özgür ve demokratik dünya projesi”nin etkisiyle emperyalizm sorunu bir süre için ertelenmiş oldu. Fakat Almanya, Japonya, Rusya ve İtalya gibi ülkelerde baş gösteren diktatör rejimlerin etkisiyle dünya yeni bir sömürgeci rekabete sahne olmaya başladı.

Wilson, otoriter yönetimlerin, aristokratların, emperyalizmin veya ekonomik milliyetçilik doktrinlerinin dünyayı tarihte benzeri görülmemiş bir felaketin eşiğine getirdiğini söylüyor, savaş sonrası için self-determinasyon (kendi geleceğini tayin etme hakkı), şeffaflık, silahsızlanma ve serbest ticarete dayalı bir sistem öneriyordu. Fakat ilerleyen süreçte yaşanan gelişmeler, Wilson’un öne sürdüğü sistemin hayata geçirilmesini neredeyse imkânsız kıldı.

Yüzyılın hemen başında dünyanın önde gelen güçleri arasında Afrika’nın paylaşılması üzerine yapılan çatışmalar, Çin-Japon
Savaşı, İspanyol-Amerikan Savaşı, Boer Savaşı ve Rus-Japon Savaşı gibi mücadeleler, geleneksel sömürgecilikten farklı olarak kapitalist olguyla yakından bağlantılı yeni bir tür emperyalizmin gelişmekte olduğunun bir göstergesiydi.

1936 yılında İtalya’nın Habeşistan’a yönelik operasyonu Avrupa sömürgeciliğinin son başarılı hamlesiydi. Bundan sonraki süreçte Avrupa merkezli sömürgecilik dramatik şekilde düşüşe geçti.

Zaten ekonomik açıdan sömürgelerin maliyetini üstlenmekte zorlanan İngiltere’de 1959’da işbaşına gelen hükûmetin ilk işi Afrika’dan çekilme kararı almak oldu. Böylelikle Nijerya, Togo, Benin 1960 itibarıyla bağımsız birer devlet olarak ortaya çıktı. Onları 1961’de Tanzanya, Uganda ve Kenya takip etti. Nihayet 1964’te Malavi ve Zambiya bağımsız Afrikalı devletler arasında yerini aldı.

1898 İspanyol-Amerikan Savaşı neticesinde İspanyol sömürgelerinin birçoğunu ele geçiren Amerika aynı zamanda küresel bir aktör olarak dünya siyaset sahnesine de hızlı bir giriş yaptı. Savaş sonrasında yapılan Paris Anlaşması’yla İspanya; Guam, Porto Riko ve Filipinleri Amerika’ya bırakmış, ayrıca Küba Amerikan kontrolüne girmişti. Sonraki dönemde Santo Domingo, Nikaragua, Haiti, Panama gibi yerlerde gerçekleştirdiği operasyonlarla Amerika bölgenin tek hâkim gücü hâline geldi.

Amerikan emperyal sisteminin tesis edilmesi için hiç şüphesiz siyasî organizasyonların yanı sıra ekonomik iş birliği araçlarının geliştirilmesine de ihtiyaç vardı. Bretton Woods Anlaşması bunun için ilk ve en önemli adımlardan biri oldu. Anlaşmanın amacı, Amerika’nın hedeflediği ekonomik kontrol mekanizmasını tüm dünyada hâkim kılmaktı.

1823’te ABD Başkanı Monroe’nin ilan ettiği doktrin ile kıtanın geneline yapılacak herhangi bir müdahaleyi düşmanca olarak
nitelendireceğine dair Avrupalıları uyaran ABD’nin, Latin Amerika üzerindeki etkisi bu tarihten itibaren âdeta kurumsallaşmaya başladı.