SOKAK SOSYAL HİZMETİ VE ADLİ SOSYAL HİZMET

Çocuk işçiliğinin kötü biçimleri denildiğinde kölelik, zorla çalıştırma, sokakta çalışma ve çok ağır işlerde çalışma akla gelmelidir. Ev işleri ve ücretli işçilik çocuk işçiliğinin çalışmanın türüne göre sınıflanmasıyla oluşan beş gruptan ikisidir.

Konuya sokak çocuklarına verilecek hizmet modelleri üzerinden yaklaşan Williams’a göre ise “sokak çocuklarını” sınıflandırmak zor olmasına rağmen sorunun çözümleri ve sunulacak hizmetler açısından yapılması da zorunlu. Buradan hareketle Williams her biri için farklı önlemler ve hizmet yaklaşımlarına gerek duyulan dört kategoriyi vurguluyor: Sokaktan yarar sağlayanlar, yetişkin statüsünü erken kabul edenler, okuldan atılanlar ve yozlaştırıcı bir yabancılaşma durumunda olanlar. Williams’ın dördüncü kategorisi önceki yaşamından, değer yargılarından hızla uzaklaşan “gerçek sokak çocuklarına” tekabül etmektedir.

Osmanlı’nın son döneminde, 1894 ve 1909’da çıkarılan “Men-i Tese’ül Nizamnamesié ile “Serseri ve Mazanna-ı Sui Eşhas Hakkında Kanun”un daha çok İstanbul sokaklarında çalışarak para kazanan hamal, satıcı ve dilenci gibi sayıları gittikçe artan yoksul ve başıboş çocukları bir ölçüde de korumayı amaçladığı anlaşılmaktadır. Sokak çocukları genel anlamda ilk kez 1950’lerde görülmeye başlanmış ancak 1980’lere gelindiğinde küreselleşmenin de bir sonucu olarak Türkiye’de yaşanan büyük sosyal değişimler nedeniyle sayıları hızla artmıştır. 1990’lar ise sokaktaki çocuk olgusunun patlama yaptığı yıllar olarak ifade edilmektedirler.

Yaş aralıklarına göre ILO’nun çocuk işçiliğine bakışını şu şekildedir: 5-11 yaş arası çocuklar için hafif işler dahi hoşgörü sınırları dışındadır (sıfır tolerans). 12-14 yaş arası çocuklar için ise sadece haftada 14 saatten az olmak koşulu ile tehlikeli olmadığı bilinen sektörlerde çalışmak çocuk işçiliği olarak kabul edilmez. Bu bir ekonomik faaliyet olarak değerlendirilir ve çocuk okuldan alıkonulmadıkça ve ruhsal-bedensel sağlığı ve gelişimi etkilenmedikçe hoş görülebilir. 15-17 arasındaki çocuklar için ise en düşük yaş ölçütünü yerine getirdikleri ve zorunlu eğitimlerini tamamladıkları sürece sıradan işlerde haftada 43 saate kadar çalışma izni verilmiştir. Buna göre haftada 43 saat, çok sıradan, tehlikeli olmayan bir işte bile olsa çalışmak bu yaş grubu için de tehlikeli olarak kabul edilmiş ve çocuk emeğinin en kötü biçimleri arasına sokulmuştur. Dolayısıyla şıklara bakıldığında E şıkkı hariç tüm şıklarda verilen durumlarda yaş ve saat sınırlarının korunduğu ancak E şıkkında maksimum çalışma süresi 43 saat olması gerekirken 48 saat gözüktüğü görülmektedir.

“Islah edici yaklaşım” sokakta yaşayan ve/veya çalıştırılan çocuklar sorununa yönelik olarak ortaya çıkan ilk yaklaşımdır. Bu yaklaşım sokakta yaşayan ve/veya çalıştırılan çocukları kamusal bir rahatsızlık ve kamu güvenliği için risk olarak görür. Islah edici yaklaşımda çocukların çocuk ıslahı örgütlerinin hizmetleri ile tanışmaları gereği esastır. Diğer yaklaşımlar bu yaklaşımdan daha sonra ortaya çıkmışlardır.

Çocukların bağımlılık yapıcı maddeleri kullanma nedenlerinin başında “arkadaş çevresi ile birlikte olmak, özenti ve merak” gelmektedir. Bu sebeple çocuklar arasında madde bağımlığının genellikle, ergenlik döneminde başladığını söylemek mümkündür. Bu dönemde arkadaşlığın başat olmasından kaynaklanan nedenlerle bağımlılık yapıcı madde kullanma oranı yükselmektedir. Şıklarda verilen diğer nedenler yüzde olarak daha düşüktür.

UNICEF’te aile bağlarının biçimi ve çocukların sokakta bulunma şekillerine göre bir sınıflama yapıyor. Zamanlarının büyük bölümünü herhangi bir yetişkin desteğinden yoksun bir şekilde sokakta geçiren çocuklar sokak çocuğu olarak tanımlanıyor. Sınıflandırma üç basamakta yapılmakta. İlk basamakta yer alan çocukların aileleri ile bağları düzenlilik gösteriyor. Bir kısmı eğitimlerine de devam etmekle birlikte, ailelerinin geçimine katkıda bulunmak amacı ile sokakta çalışıyorlar. Bu çocuklar manevi yönden de aile ve üyesi oldukları gibi toplumsal yapıya belli ölçülerde bağlılık duyuyorlar. Ancak sokakta bulunmaları nedeni ile risk altındadırlar ve sokakta yaşamaya aday çocuklardır. Bu nedenle bu çocuklara sokağa aday çocuklar deniliyor. İkinci grupta yer alan çocukların aile bağları ya tamamen kopmuş ya da çok seyrek bir periyoda yayılmış. Bu gruptaki çocuklar bütün temel ihtiyaçlarını kendi çabaları ile ya da arkadaş grubu ile sokaktan
temin ediyorlar. Sokağın evlerinin yerini aldığı bu çocuklara sokakta bulunan çocuklar deniliyor. Üçüncü ve son grup bütün yaşamını sokakta geçiren, aile bağları tamamen kopmuş çocuklardan oluşuyor. Bu grupta yer alan çocukları diğerlerinden ayıran en temel özelliklerin başında bu çocuklar arasında uçucu ve uyuşturucu madde kullanımının yaygın olması geliyor. Her türlü ihtiyaçlarını sokaktan karşılıyorlar. Bu grupta yer alan çocuklar sokakta en çok istismara uğrayan çocuklardır. Bu nedenle bu gruba sokağın çocukları deniliyor.

Sokak çocukları ile ilgili yapılan çalışmalar, çocukların büyük bir kısmının aile içi şiddet, cinsel istismar, üvey anne-baba, sevgisizlik ve ihmal gibi nedenlerle ailelerden ayrıldığını göstermektedir. Pek çoğu parçalanmış ailelerden gelmektedir ve aileleri ile bağları kopuktur. Okul ve işle bağlantıları bozulmuş, sosyalleşmeleri kesintiye uğramış ve hatta engellenmiştir. Aile içinde olmaları gerekirken sokaktadırlar ve sokak kültürü etkisindedirler. Yoksulluk ise Türkiye’deki çocukların çalışmasının başlıca sebebidir.

Bugün dünyada sokaklarda yaşayan ve/veya çalıştırılan çocukların sayısını tam olarak tahmin etmek son derece zordur. Birincisi, sokakta yaşayan ve/veya çalıştırılan çocukların çalıştıkları yerler belli olsa da tam olarak sayılarını belirlemek neredeyse imkânsızdır. İkincisi; çocukların sayısı iklime, gece ve gündüze, mevsimlere göre değişebilmektedir. Bununla beraber, çeşitli toplumsal olaylara (savaş, ekonomik kriz vb.) bağlı olarak çocukların sayısı artabilir ya da azalabilir. Ancak dünyada sokakta yaşayan ve/veya çalıştırılan çocukların büyük bölümünün bazı Afrika, Latin Amerika ve Asya ülkelerinde bulunduğu bilinmektedir.

Ülkemizde İstanbul, Ankara, İzmir, Adana, Bursa, Gaziantep, Antalya, Mersin, Diyarbakır ve Şanlıurfa gibi metropol özelliği taşıyan şehirlerde aşağıdaki etkenlerden dolayı sokak çocuğu sayısı artmaktadır: Göç, Çarpık kentleşme neticesinde oluşan sağlıksız yerleşim bölgeleri, Aşırı nüfus artışı, Düşük sosyoekonomik düzey, Eğitimsizlik, Parçalanmış aile, Üvey anne-baba, Sevgisizlik, İhmal, Aile içi şiddet, Çocuk istismarı, Çocuk haklarının yaşama geçmemiş olması.

Türkiye İstatistik Kurumu İstatistiklerle Çocuk-2012 çalışmasına göre, çocuk nüfusunun yüzde 5,9’u ekonomik işlerde çalışmaktadır.

ILO’ya göre 15 yaşın altında çalışmak kesinlikle yasaktır.

Çocuk isçiliğinin temel nedenleri; göç, yoksulluk, geleneksel bakış açısı, eğitim olanaklarının yetersizliği, çocukların bilinçsizliğidir

Aşağıdakilerden hangisi William’ın sokak çocuklarını sınıflandırdığı kategoriler; sokaktan yarar sağlayanlar, yetişkin statüsünü erken Kabul edenler, okuldan atılanlar, yozlaştırıcı bir yabancılaşma durumunda olanlardır.

“Kendi isteğiyle çalışan çocuk yoktur.” cümlesini literatüre kazandıran Prof.Dr. Atalay Yörükoğlu’dur.

Bulutay; sokakta çalışan çocukları aileleri ile bağları kopmamış, ailelerin gelirlerine katkıda bulunmak ve kendi kişisel harcamalarını karşılamak için çalışmak durumunda kalan çocuklar” olarak tanımlarken sokak çocuklarını; “Aile bağları çok zayıflamış veya kopmuş, sokaktaki çocuk gruplarını ailesi yerine koyan, sokaktaki yaşamı benimsemiş çocuklar” olarak tanımlamaktadır.

Çocuk işçiliğinin kötü biçimleri denildiğinde kölelik, zorla çalıştırma, sokakta çalışma ve çok ağır işlerde çalışma akla gelmelidir.

Türkiye’de çocukların çalışmasının temel nedeni yoksulluktur.

Erbay (2008, s. 16) tarafından yapılan bir araştırmada çocuk işçiliği çalışmanın biçimine göre;

- ev işleri,

- ev işi olmayan ücretsiz işler,

- bağımlı ya da sözleşmeli işçilik,

- ücretli işçilik,

- marjinal faaliyetler olmak üzere beş türde ele alınmaktadır. Buna göre dilencilik, çöp toplayıcılığı, işportacılık ve hırsızlık marjinal faaliyetler kapsamında ele alınırken; mal ya da para karşılığı çalışma ise ücretli işçilik kapsamında ele alınmaktadır.

Çocuk işçiliği ile ilgili literatürde çocuklar için tehlikeli çalışma adı altında yapılan tanımlamaya göre; tehlikeli çalışma, doğası ve türü gereği çocukların güvenliğini, sağlığını (fiziksel ve zihinsel) ve ahlaki gelişimi üzerinde ters etkilere sahip olan veya bunlara neden olan herhangi bir aktivite veya çalışmadır. Tehlike aşırı iş yükünden, çalışılan yerin fiziki koşullarından ve/veya çalışma sürelerinden ortaya çıkabilir. Tehlikeli çalışma tanımında çocuğun sosyal gelişimine ilişkin bir duruma doğrudan yer verilmemiştir.