SOKAK SOSYAL HİZMETİ VE ADLİ SOSYAL HİZMET

Çocuk emeğinin kullanımı veya çocuğun erken yaşta çalışma yaşamında yer alması sorunu, birçok ülkede olduğu gibi, ülkemizde de yaşanan temel problemlerden biri hâline gelmiştir. Ancak çocukların çalışmalarına neden olan toplumsal etkenler, ülkeden ülkeye veya ülke içinde yaşanılan kentin özel şartlarına göre değişiklik gösterebilir. Her ne kadar farklı toplumsal ve kültürel kaynakları olsa da erken yaşlarda çalışma yaşamına katılma çocuk açısından çeşitli sorunlara sebep olabilmektedir. Bu sorunlar; sosyal, psikolojik ve
fiziksel problemler şeklinde tezahür edebilir. Gelişmekte olan ülkelerin çoğunda olduğu gibi ülkemizde de çocukların erken yaşlarda çalışmaya başlamalarında ailenin içerisinde bulunduğu yetersiz ekonomik şartlar en önemli faktörler arasında yer alır. Aynı şekilde, çocukların çalışmasında ailenin geldiği geleneksel sosyokültürel çevrenin oluşturduğu bilinç düzeyi de etkili olabilmektedir (Bilgin, 2009, s. 233).

Türkiye’de çocukların çalışmasının başlıca sebebi yoksulluktur. Yoksulluk ise bozuk gelir dağılımı ve asgari ücretin yetersizliği, işsizlik, kaynakların prodüktif kullanılmaması, hızlı nüfus artışı, kayıt dışı ekonomi, teknolojik gelişmelerin sağlanamaması, bölgelerarası gelişmişlik farkı ve göç gibi birçok farklı soruna bağlı olarak ortaya çıkmaktadır (ÇSGB, Çalışan Çocukların Eğitime Yönlendirilmesi– İzmir Projesi Raporu, 2005, s. 16 ve Karabulut, 1996, s. 7).

Ailelerin yeterli bütçeye sahip olmaması ve ekonomik güçlükler, ailelerin çocuklarını okuldan alarak çalışma hayatına itmelerine neden olmaktadır (Türkiye’de Çocuk İşçiliği Bilgilendirme Materyali, 2005, s. 23-26).
Lakshapathi de çocuklukta çalışmanın en güçlü nedeni olarak kronik yoksulluğu işaret etmektedir (1993, s. 8, 13).
Atauz, Ankara ve Diyarbakır’da gerçekleştirdiği çalışmalarında sokakta çalışan çocukların kalabalık ve yoksul ailelerden geldiklerini bildirmektedir (1990, 1997).
Yoksulluk boyutuyla ilgili olarak Serter de ailenin gelir durumunun düşüklüğünün,
çocuğun ücret konusunda herhangi bir tercih yapma ve hak arama eğiliminde olamamasına ve her koşula rağmen çalışmaya devam etmesine neden olduğunu işaret etmektedir (1997, s. 15).

Çocuk işçiliği, ailenin eğitim kurumlarına karşı güvensizliğinden de kaynaklanmaktadır. Özellikle bilinçsiz ve dar gelirli ailelerin, eğitim-öğretimin çocuklarına gelecek vaat eden bir iş ve meslek kazanmalarında yardımcı olamayacağını düşünmeleri, çocuğu meslek edinme amacıyla çalışma yaşamına sokmaya neden olmaktadır. Eğitimle ilgili diğer bir neden, çocuğun okul başarısızlıklarıdır. Okulda başarısız olan çocuk, okuldan soğumakta ve sonuç
olarak aile çalışmaya yönlendirdiğinde direnmemektedir (Kahramanoğlu, 1994, s. 56).

Çocukların çalışmasında önemli bir etken de istihdam piyasasında varolan çocuk iş gücü talebidir. Özellikle küreselleşen dünyada çocuk iş gücü, en az maliyetle en yüksek kârı elde etmek isteyen işletmeler için önemli bir bileşen olmaktadır.
Belirtildiği gibi işverenler çocukları istihdamda kullanma yönünde isteklidirler çünkü iş gücü pazarının artan taleplerine karşı ucuz çocuk iş gücü kolay bir hedeftir(Ertürk, 1994,s. 2). Genel olarak uysal olduklarından, daha düşük ücretlere razı edilebileceklerinden ve duruma göre daha kolay işten çıkarılabileceklerinden iş gücü piyasasında çocuklar tercih edilmektedir. Ayrıca çocuk çalıştıran işyerlerinin sigorta ve sosyal haklar gibi yatırım masraflarına girmelerine gerek yoktur (Çocuk İşçiliği İle Mücadele, 2004, s. 4).
Fyfe; çocukların iş yaşamına girmesi ve bu yaşamda özellikle tercih edilmesi ile ilgili olarak çocukların çalışmasının tesadüfî bir şey olmadığını, kendilerine daha düşük ücret ödendiği için özellikle tercih edildiklerini belirtmektedir. Ayrıca özellikle halı yapımı ve elektronik gibi alanlarda küçük parmakları nedeniyle çocukların çalışma yaşamında istendiklerini ileri sürmektedir (1989, s. 25).
Akyüz’e göre ise uzun vadede çocuk işçi çalıştırmanın ülke ekonomisine maliyeti büyüktür çünkü iş güvenliğinden yoksun olarak erken yaşta ve sağlıksız koşullarda çalıştırılan çocuklar, bedensel ve ruhsal bakımdan yeterli biçimde gelişemeyeceklerinden, yetişkinlik dönemlerinde daha az verimli olacaklardır (2000, s. 515).
Sonuç olarak bazı işverenler, her zaman elde edecekleri geliri ön plana koymakta ve çocuk işçileri bunun bir aracı olarak görmektedirler. Bu işverenlerin karşısında durmak için yapılacak olan, gerekli hukuki düzenlemeleri oluşturmak ve bunları başarılı bir şekilde uygulamaktır.

Özellikle ülkemizdeki çocuk emeğinin kullanılmasının önde gelen nedenleri arasında göç, yoksulluk, ebeveynlerin işsizliği ve çocukların çalışma yaşamında bulunmalarına ilişkin kültürel değerler en kayda değer olanlarını oluşturmaktadır. Ancak sokaklarda çalışan çocuk sayısının ülkemizde ciddi bir probleme dönüşmesinde en etkili unsurun son dönemlerde gerçekleşen kitlesel göçlerin neden olduğu kentsel yoksulluk olduğunu söylemek mümkündür. Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde terörle mücadele kapsamında sürdürülen çalışmaların en olumsuz sonuçlarından biri de yaşanan göç olgusudur.
Özellikle de 90’li yılların başları ile sonları arasında yoğunlaşan göçe bağlı olarak çok sayıda sosyal problemin ortaya çıktığı bilinen bir gerçektir. Bu sorunlar içerisinde en dikkat çekenleri olarak işsizlik, yoksulluk, sosyal dışlanma, sosyal sermayedeki dönüşümler, suç ve şiddet unsurları burada belirtilebilir. Özellikle ekonomik alanda yaşanan sorunlar, çocukların ailenin geçimine katkı yapmak için sokağa yönelmelerine, sokakta çalışmalarına yol açmıştır (Kızmaz ve Bilgin, 2010, s. 271-272).

Çocukların çalışmasının tek nedeni yoksulluk değildir. Yoksulluğun yanı sıra çocukların okula ilgi duymaması, okul masraflarının yüksekliği, ailelerinin izin vermemesi, ev işlerinde ailelerine yardımcı olma zorunlulukları, çeşitli nedenlerle eğitim kurumlarına karşı duyulan güvensizlik, “okulda başarısızlık” olarak algılanan bazı durumlar, tamamlanmayan eğitimin insana bir şeyler kazandırmayacağı düşüncesi, eğitim sisteminin iş piyasasına uygun nitelikte insanlar yetiştiremez hâle gelmesi ve dolayısıyla okumuş gençler arasında görülen işsizlik gibi birçok faktör de çocukların erken yaşlarda çalışmalarına
neden olmaktadır. Öte yandan işverenlerin, çocukları ucuz iş gücü olmaları, bazı işler için çok uygun olmaları ve haklarını aramada güçsüz olmaları gibi nedenlerle de tercih etmeleri çocuk çalışanların sayısını arttırmaktadır (Karabulut, 1996, s. 9-10).

Çocukların sokakta çalıştırılması, çocuk işçiliği türleri arasında en tehlikeli tür olarak görülmektedir ancak bu noktada ikinci bir sınıflamaya ihtiyaç duyulmaktadır. Bu sınıflama da “sokakta çalışan çocuklar” ile “sokak çocuklarıdır”.
Bulutay; sokakta çalışan çocukları “Aileleri ile bağları kopmamış, ailelerin gelirlerine katkıda bulunmak ve kendi kişisel harcamalarını karşılamak için çalışmak durumunda kalan çocuklar” olarak tanımlarken sokak çocuklarını; “Aile bağları çok zayıflamış veya kopmuş, sokaktaki çocuk gruplarını ailesi yerine koyan, sokaktaki yaşamı benimsemiş çocuklar” olarak tanımlamaktadır (1995, s. 12).

Atauz ise bu ayrımı“sokaktaki çocuklar” ile “sokağın çocukları” şeklinde yapmaktadır. Buna göre; sokaktaki çocuklar çoğunlukla harçlıklarını çıkarmak, aile geçimine katkıda bulunmak ve bazen de tek başına ev geçindirmek amacıyla sokakta çalışan çocukları ifade etmektedir. Yere göre değişmekle birlikte sokakta görülen çocukların çoğu bu gruptandır ve çoğunluğu erkektir. Sokağın çocukları ise ailesi olmayan, evden kaçmış ya da atılmış veya da terk edilmiş, sürekli olarak sokaklarda başıboş dolaşan, yaşayan ve çalışan çocukları ifade etmektedir (2001, s. 168).

Sokakta yaşam sürecine başlayan çocukların bağımlılık yapıcı maddeleri kullanma nedenleri aşağıda sıralanmıştır:
• Çocuklar üzerinde ailesel destek ve denetimin yetersiz olması (aile yapısı, ailenin ilgisizliği ve duygusal ihmal, parçalanmış aileler, aile içindeki fiziksel ve
cinsel istismarın varlığı gibi),
• Çocukların erken yaşta para kazanmaya başlaması,
• Ebeveyn ve diğer çevredekilerin bu maddeleri kullanması,
• Olumsuz arkadaşlık ilişkileri (arkadaş tavsiyesi, eşit konumda olma isteğinden
kaynaklı olarak arkadaşının teşvik etmesi, arkadaş grubuna girebilme, akran
baskısı, grup içerisinde kendini kanıtlama, maddeyi merak etme, kendinden
büyüklere özenme vb.) (Öner ve Arkadaşları, 2006).
• Üşümemek,
• Açlık hissini yok etmek,
• Geçmişte yaşanılmış kötü bir deneyimi bastırmak,
• Halüsinasyon görmek,
• Geçici zevk,
• Stresli durumlarda geçici rahatlama,
• Farklı ve değişik görünmek,
• Rahat, özgür, utanma duygularından arınmış kişi olabilmek,
• Sokakların yapısı (kolay elde edilebilirlik, ebeveynsel gözetim ve denetimin
yokluğu, enformel denetimin zayıflığı),
• En önemlisi saldırma isteği öncesi cesaret ve güç kazanmak için kullanmak gibi
nedenlerle bu alışkanlıklarını sürdürmektedirler.
Yapılan araştırmalarda çocuklar madde kullandıkları zaman normalde yapamayacakları şeyleri kolaylıkla yapar hâle gelmekte (dilencilik, fuhuş, hırsızlık vs.), sokakta yaşamlarını sürdürebilmenin tek yolunun madde kullanmak olduğuna inanmaktadırlar.
b) Sokakta çalışan çocukların bağımlılık yapıcı maddeleri kullanma nedenleri
Maddeleri Kullanma Nedenleri 
Arkadaş çevresi ile birlikte olmak için
Özenti ve merak için 
Arkadaş çevresi ile birlikte olmak özenti/merak için 
Can sıkıntısını gidermek, eğlenmek, heyecan yaratmak için 
Ailevi ve kişisel sorunlardan dolayı 
Arkadaş çevresi ile birlikte olmak ve özenti/merak için
Arkadaş çevresi ile birlikte olmak, özenti/merak ve can sıkıntısını gidermek, eğlenmek, heyecan yaratmak için

Yaş aralıklarına göre ILO’nun çocuk işçiliğine bakışını şu sınıflama daha net bir şekilde özetlemektedir:
1. 5-11 yaş arası çocuklar için hafif işler dahi hoşgörü sınırları dışındadır (sıfır tolerans).
2. 12-14 yaş arası çocuklar için ise sadece haftada 14 saatten az olmak koşulu ile tehlikeli olmadığı bilinen sektörlerde çalışmak çocuk işçiliği olarak kabul edilmez. Bu bir ekonomik faaliyet olarak değerlendirilir ve çocuk okuldan alıkonulmadıkça ve ruhsal-bedensel sağlığı ve gelişimi etkilenmedikçe hoş görülebilir.

 3. 15-17 arasındaki çocuklar için ise en düşük yaş ölçütünü yerine getirdikleri ve zorunlu eğitimlerini tamamladıkları sürece sıradan işlerde haftada 43 saate kadar çalışma izni verilmiştir. Buna göre haftada 43 saatten çok sıradan, tehlikeli olmayan bir işte bile olsa çalışmak bu yaş grubu için de tehlikeli olarak kabul edilmiş ve çocuk emeğinin en kötü biçimleri arasına sokulmuştur.

Çocuk işçiliğinin nedenleri, bu çalışmada aşağıdaki başlıklar altında sistematik bir
şekilde incelenecektir. Çocukları çalışmaya iten nedenler, sosyal hizmet mesleğinin kapsamlı bakış açısıyla irdelenmiştir. Bunlar;

Yoksulluk,

Eğitim ile İlgili Nedenler,

Geleneksel Bakış ve Ailenin Rolü,

Çocuk İş Gücüne Olan Talep,

Çocuk İşçiliği Mevzuatının Etkin Bir Şekilde Uygulanamaması.

Kitlesel çocuk iş gücü ayrıca işverenleri yeni teknolojiye yatırım yapmaktan caydırır.

Öte yandan işverenlerin, çocukları ucuz iş gücü olmaları, bazı işler için çok uygun olmaları ve haklarını aramada güçsüz olmaları gibi nedenlerle de tercih etmeleri çocuk çalışanların sayısını arttırmaktadır.

Bu çalışmanın da odağında olan sanayi bağlamında konu ele alındığında ülkemizde çocukların sanayide çırak olmaları, fazla bir toplumsal ve kültürel engelleme olmadan
kabul edilmektedir. Çünkü bu çalışma “zanaat” edinme olarak değerlendirilmekte ve bu
çocuklar “işçi” olarak görülmemektedir.

Sonuç olarak bilinmelidir ki çocuk işçiliğinin temelinde yatan en önemli etken, yoksulluktur.

Ülkemizde İstanbul, Ankara, İzmir, Adana, Bursa, Gaziantep, Antalya, Mersin, Diyarbakır ve Şanlıurfa gibi metropol özelliği taşıyan şehirlerde aşağıdaki etkenlerden dolayı sokak çocuğu sayısı artmaktadır:
• Göç
• Çarpık kentleşme neticesinde oluşan sağlıksız yerleşim bölgeleri
• Aşırı nüfus artışı
• Düşük sosyoekonomik düzey
• Eğitimsizlik
• Parçalanmış aile
• Üvey anne-baba
• Sevgisizlik
• İhmal
• Aile içi şiddet
• Çocuk istismarı
• Çocuk haklarının yaşama geçmemiş olması.

Osmanlı’nın son döneminde, 1894 ve 1909’da çıkarılan “Men-i Tese’ül Nizamnamesi”
ile “Serseri ve Mazanna-ı Sui Eşhas Hakkında Kanun”un daha çok İstanbul sokaklarında
çalışarak para kazanan hamal, satıcı ve dilenci gibi sayıları gittikçe artan yoksul ve başıboş çocukları bir ölçüde de korumayı amaçladığı anlaşılmaktadır.

Sokak çocuğu olgusu, diğer gelişmekte olan ülkelerde olduğu gibi ülkemizin büyük
kentlerinin önemli sosyal sorunlarındandır. “Sokak çocuğu” ifadesi her ne kadar sokakta yaşayan ve çalışan çocuklar için birlikte kullanılıyor olsa da bu iki grup birbirinden
çok farklıdır. Sokakta çalışan çocuklar gün içinde sokakta çalışıp akşam olunca evlerine
dönerler, sokakta yaşayanlar ise aileleriyle bağları ya tamamen kopmuş ya da çok zayıflamış olduğundan geceyi de sokakta geçiren çocuklardır (Aksit ve ark., 2001: Akt.,
Bademci, 2013).

Özellikle yeni-liberal politikaların uygulanmaya başlaması sonrasında sosyal politikaların yetersiz olduğu ve gelir dağılımı probleminin ön plana çıktığı ülkelerin merkeze alınarak yapıldığı bir tanımlama olan, UNICEF’in yaptığı üçlü kategori büyük önem taşıyor. UNICEF’te aile bağlarının biçimi ve çocukların sokakta bulunma şekillerine göre bir sınıflama yapıyor. Zamanlarının büyük bölümünü herhangi bir yetişkin desteğinden yoksun bir şekilde sokakta geçiren çocuklar sokak çocuğu olarak tanımlanıyor. Sınıflandırma üç basamakta yapılmakta. İlk basamakta yer alan çocukların aileleri ile bağları düzenlilik gösteriyor. Bir kısmı eğitimlerine de devam etmekle birlikte, ailelerinin geçimine katkıda bulunmak amacı ile sokakta çalışıyorlar. Bu çocuklar manevi yönden de aile ve üyesi oldukları gibi toplumsal yapıya belli ölçülerde bağlılık duyuyorlar. Ancak
sokakta bulunmaları nedeni ile risk altındadırlar ve sokakta yaşamaya aday çocuklardır.
Bu nedenle bu çocuklara sokağa aday çocuklar deniliyor. İkinci grupta yer alan çocukların aile bağları ya tamamen kopmuş ya da çok seyrek bir periyoda yayılmış. Bu gruptaki çocuklar bütün temel ihtiyaçlarını kendi çabaları ile ya da arkadaş grubu ile sokaktan temin ediyorlar. Sokağın evlerinin yerini aldığı bu çocuklara sokakta bulunan çocuklar deniliyor. Üçüncü ve son grup bütün yaşamını sokakta geçiren, aile bağları tamamen kopmuş çocuklardan oluşuyor.

Bugün dünyada sokakta yaşayan ve/veya çalıştırılan çocuklara yönelik olarak geliştirilen dört temel yaklaşım vardır. Bunlar ıslah edici yaklaşım (correctional approach), rehabilite edici yaklaşım (rehabilitative approach), sokak çalışması yaklaşımı (outreach
strategies approach) ve önleyici (prevention) yaklaşımdır (Lusk 1989, akt: Rizzini ve Lusk, 1995: 396; Akt., Acar, 2010).

Bu duyarsızlık algısı çocukları tehlike ve risklere açık hâle getirmektedir. Bu riskler:
1. Sokak çocuklarının fiziksel ve duygusal şiddete maruz kalma riskleri (Diğer insanlar, arkadaşları),
2. Sokakta çocuklarının istismara maruz kalma riskleri (Taciz, cinsel istismar ve fuhuş sektöründe kullanılma),
3. Sokak çocuklarının trafik kazalarına maruz kalma riskleri,
4. Sokak çocuklarının suça sürüklenme riskleri (Yaşamak için hırsızlık, adam yaralama ve suç örgütlerine katılmaya zorlanma),
5. Sokak çocuklarının bağımlılık yapıcı maddeleri kullanma riskleri (Tiner, bali, alkol, uyuşturucu vb.),
6. Sokak çocuklarının fiziksel ve ruhsal sağlıklarını kaybetme riskleri (Madde kullanımı ve olumsuz yaşam koşullarından dolayı).

Sokakta çalışan çocukların bağımlılık yapıcı maddeleri kullanma nedenleri:

Arkadaş çevresi ile birlikte olmak için: % 2.9
Özenti ve merak için: % 4.1
Can sıkıntısını gidermek, eğlenmek, heyecan yaratmak için: % 2.9
Ailevi ve kişisel sorunlardan dolayı: % 1.8
Arkadaş çevresi ile birlikte olmak ve özenti/merak için: % 78.8
Arkadaş çevresi ile birlikte olmak, özenti/merak ve can sıkıntısını gidermek, eğlenmek, heyecan yaratmak için: % 6.5

Tablo 2.1’deki veriler incelendiğinde çocukların bağımlılık yapıcı maddeleri kullanma
nedenlerinin başında “arkadaş çevresi ile birlikte olmak, özenti ve merak” gelmektedir.

1995 yılında girmiştir.