SİYASİ TARİH II

Doğu Avrupa’daki sosyalist rejimlerin 1989’da, SSCB’nin ise 1991’de dağılmasının ardından dünyadaki diğer komünist rejimler de birer birer değişim sürecine girdiler. 21. yüzyıla girerken dünya üzerinde komünist rejimi sürdüren çok az sayıda ülke kalmış, bunlar da (Kuzey Kore dışında) liberalleşme yönünde önemli adımlar atmıştı. Komünizmin çöküşü, Batı blokuna iki kutuplu dünya düzeninde sadece muzaffer taraf olmayı sağlamamıştı. Çünkü bu durum yalnızca 16. yüzyıldan beri süren hegemonya savaşları çerçevesinde bir ülke ya da ülkeler grubunun başarısı olarak değerlendirilebilecek bir olgu değildi. Bu durum, SSCB’de simgeleştiği gibi Batı medeniyetine ve onun temsil ettiği değerler sistemine karşı alternatif bir sistem ve değerler sistemi sunan sosyalizmin yenilgisiydi. Yani Batı dünyası 16. yüzyıldan bu yana en büyük alternatifini yenmeyi başarmıştı. Soğuk Savaş sadece devletler ve devlet grupları arasındaki bir mücadele değil, ideolojiler hatta paradigmalar arasındaki bir savaştı. Bu büyük ve çok yönlü savaşı kazanan Batı dünyası, beklenileceği gibi, sahip olduğu bütün değerleri ve kurumları başta eski komünist ülkeler olmak üzere tüm dünyaya yayma yoluna gitti.
Bu çerçevede ortaya atılan “yeni dünya düzeni” kavramı sadece ABD hegemonyasına dayalı tek kutuplu bir uluslararası sistemi değil, aynı zamanda Batı dünyasına ait ekonomik, siyasal, ideolojik ve kültürel değerler ile kurumların da tüm dünyaya benimsetilmesini ve yerleştirilmesini ifade etmekteydi. Bu değer ve kurumlar kabaca iki bağlama oturmaktaydı: Kapitalist ekonomi ve liberal demokratik bir siyasal yapı.

İlk olarak ABD Başkanı George Bush tarafından 1991’de dile getirilen yeni dünya düzeni kavramı siyasal olarak da tüm dünyanın yeniden şekillendirilmesine dayanmaktaydı.
Özellikle insan hakları, hukukun üstünlüğü ve demokrasi kavramlarının uluslararası
toplum açısından olmazsa olmaz hâle getirildiği yeni dönemde, tüm devletlere siyasal
anlamda da liberalleşmeye gitmeleri vaaz edildi. ABD ve Batı Avrupalı müttefikleri
tarafından yeni dünya düzeninin temel siyasal değerleri olarak görülen bu değerlerin
dünyanın geri kalanına benimsetilmesi için gerektiğinde baskı hatta kuvvet kullanma gibi
yollara bile başvurulacaktı. ABD ve müttefiklerine aşağıda değinilecek bazı kriz dönemlerinde siyasal, ekonomik ve hatta askerî yöntemleri kullanma imkânını sağlayan
temel nedenlerden biri hiç şüphesiz iki kutuplu dünya sisteminin ortadan kalkması oldu.
Soğuk Savaş döneminde SSCB’nin tepkilerini dikkate almak zorunda olan ABD, “dengeleyici gücün” ortadan kalkması nedeniyle Bosna, Kosova, Afganistan müdahalelerinde görüldüğü gibi çok daha rahat hareket edebilme şansını yakaladı. Bu durum hiç kuşkusuz Soğuk Savaş döneminde iki blok arasındaki dengeleri kullanarak iç ve dış politikasında görece
özerk politikalar izleyebilen Üçüncü Dünya’nın da çöküşüne neden oldu. 1950’lerde doğan Üçüncü Dünya hareketi dünya ekonomisinde yukarıda belirtilen neoliberal dönüşümün de büyük etkisiyle 1990’larda tamamen ortadan kalktı. Komünizmin çöküşü sadece Doğu Bloku’nun değil -hiçbir zaman başaramasalar da- alternatif bir blok olma iddiasındaki Üçüncü Dünya Bloku’nun da çökmesine yol açmıştır.

Bütün bu parıltılı başarılara rağmen seçimi Demokrat Parti’nin adayı olan Bill
Clinton kazandı. Bu durum Amerikan halkının 1980’de Reagan’ın başkan seçilmesinden
beri 12 yıldır süren Cumhuriyetçi iktidardan memnuniyetsizliğini ve değişim
isteğini göstermekteydi. Reagan iktidarıyla birlikte uygulamaya sokulan neoliberal
politikalar, Amerikan halkının özellikle yoksul kesimlerinde büyük bir tahribat yaratmıştı.
Üstelik, II. Soğuk Savaş konjonktüründe ABD’nin müthiş bir silahlanma
politikası izlemesi başta ekonomiyi canlandırdıysa da bir süre sonra silahlanma harcamaları
bütçe üzerinde büyük bir yük oluşturmaya başlamış, sosyal harcamalarda
önemli düşüşler ortaya çıkmıştı. Bu durum ekonomik koşullarının düzelmesini isteyen
geniş halk kitlelerinin Demokrat Parti’ye yönelimde çok etkili oldu.
Clinton yönetimi askerî harcamaları kısarak vergi politikalarıyla kamunun sosyal harcamalarını arttırma yolunu seçti. Dünya ekonomisindeki konjonktürel büyüme eğiliminin de etkisiyle 2001 yılına kadar süren Clinton yönetimi Monica Lewinsky skandalına rağmen Amerikan halkının önemli bir kesimi tarafından desteklendi.
Clinton yönetimi, izlediği dış politikada da önemli bir destek buldu. Üstelik bu destek sadece ABD kamuoyundan değil, dünya kamuoyu tarafından da verilmekteydi. Bunun temel
nedeni, Clinton yönetiminin uluslararası sorunları ve krizleri çok-taraf­lılık çerçevesinde çözmeye çalışmasıydı. ABD başta müttefik devletler olmak üzere diğer devletlerle işbirliği yapmak, sorun ve krizleri ilgili tüm aktörlerle görüşerek ve sürece katarak çözmek yolunu benimsemişti. Ayrıca sorunların çözümünde özellikle BM gibi uluslararası platformlar kullanılarak ve uluslararası hukuka dayanılmaya çalışılarak bir meşruiyet kazanılmaya
da çalışılmaktaydı. Bu durum, ABD hegemonyasının uluslararası toplumun önemli bir kesimi tarafından saygı duyulan hatta meşru görülen bir olgu olmasını sağladı.

Eski Doğu Bloku ülkelerinin hızlı bir dönüşüm başlatarak liberal demokratik bir siyasal ve ekonomik sistem kurma yolundaki istekleri Almanya, Fransa, İngiltere gibi büyük Avrupa güçleri tarafından desteklendi. Bu dönüşümün sağlanmasında AB çok önemli bir araç ve platform olarak görüldü. AB üyeliğinin eski komünist rejimlerin dönüştürülmesinde kullanılması, dönüşüm sürecinin hem hızını hem de yoğunluğunu arttırdı. Özellikle, 1993 yılında Kopenhag zirvesinde belirlenen ve “Kopenhag kriterleri”nin (işleyen bir piyasa ekonomisine ve demokrasi ile insan haklarına dayalı bir ekonomik ve siyasal yapıya sahip olma) AB’ye üyelik için zorunlu tutulması, postkomünist rejimler için bir yol haritası sunmaktaydı. Böylelikle, yeni dünya düzeninin Doğu Avrupa’ya ihracını sağlayan temel dinamik AB olacaktı.

1995’te postkomünist rejimlere sahip olmayan fakat Soğuk Savaş koşullarının etkisiyle AB’ye üye olmayı tercih etmeyen Avusturya, Finlandiya ve İsveç’in katılımıyla ilk genişlemesini yapan AB, tamamına yakını eski Doğu Bloku ülkelerinden oluşan aday ülkelere çeşitli fonlar aktararak bu ülkeleri üyeliğe hazırlama politikası izlemeye başladı. 2001 yılında yapılan Laeken Zirvesi’nde ise 2004 yılında 10 ülkenin üyeliğe kabul edilmesi kararlaştırıldı. Böylece, AB Doğu Avrupa ülkelerinin çoğunun dönüşümlerini tamamladığını düşünerek Avrupa’nın tek bir yapı içerisinde birleştirilmesi yönünde en önemli adımını atmış oldu.

Moskova’nın bölgeye dönüşü Batı tarafından da belli oranda desteklenecektir. Clinton döneminde benimsenen “Önce Rusya” (Russia First) politikası çerçevesinde ABD yönetimi, bölgenin istikrarsızlaşmasını büyük bir tehlike olarak gördüğünden Rusya’nın bölgede stabilizatör güç olarak kalmasının daha iyi olacağını düşünmekteydi. Üstelik, Rusya’da Batı yanlısı bir yönetimin yıkılmasının yeni dünya düzeni açısından çok büyük bir tehlike olduğu da bilinmekteydi. Rusya ardıl devlet olarak SSCB’nin bütün kitle imha silahlarını devralmıştı. Bu silahların kaosa girmiş ya da Batı karşıtlığına yönelmiş bir Rusya’da olması Batı açısından çok büyük bir tehditti.

1997 yılında patlak veren Asya ekonomik krizi sonrasında ekonomisi daha da kırılgan bir hâl alan Rusya’da, Yeltsin’e olan destek azalmaya başladı. Yeltsin’i yeni Rusya’nın mimarı olarak gören ve destekleyen Batı ülkelerinde, Yeltsin’in yerine Batı’ya meydan okuyabilecek bir yeni liderin iktidara gelebileceği korkusu yaşanmaktaydı. Rusya’da komünistlerin ve milliyetçilerin güçlenmesi bu korkuyu daha da büyütmekteydi. Durumunun sarsıntıda olduğunu gören Yeltsin eski bir KGB görevlisi olan Vladimir Putin’i önce başbakanlığa getirdi. Sonrasında 1999 Aralık’ında istifa ederek Putin’in kendi yerine devlet başkanı olmasını sağladı.

Nitekim, Soğuk Savaş sonrasında ABD’nin uluslararası desteği arkasına alarak müdahalede bulunduğu ilk yer Irak oldu. Böylelikle, Çöl Fırtınası Operasyonu adı da verilen Körfez Savaşı 17 Ocak 1991’de başlatıldı. Irak’a müdahaledeki temel amaç, petrolün Batı’ya sorunsuz akışını sağlayabilmekti. Bu savaş, BM Güvenlik Konseyinin 2 Mart 1991 tarihinde aldığı 686 sayılı ateşkes kararıyla son buldu. Söz konusu karar, Kuveyt’in egemenliğinin yeniden tesis edildiğini vurguluyordu.

Körfez Savaşı’nın sonrasında ABD, Orta Doğu’daki sorunları çözmek için İsrail ile
uzun yıllardır ihtilaf içinde olan Arap devletlerini ve Filistinlileri barış masasına
oturmaya ikna etti. Barış Konferansı 30 Ekim 1991’de ABD ve Sovyetler Birliği’nin
öncülüğünde İsrail, Suriye, Lübnan, Ürdün ve Ürdün/Filistin delegasyonunun katılımıyla
Madrid’de başladı. Konferans iki turlu görüşmelerden oluşmaktaydı: İsrail
ve Arap devletlerinin katıldığı çok taraflı görüşmeler ve bu devletlerin İsrail’le
yaptığı iki taraflı görüşmeler. Çok taraflı görüşmelerde bölgeyi ilgilendiren ekonomik
işbirliği, su, çevre, mülteciler, silahsızlanma gibi konular ele alındıysa da görüşmelerden
kesin bir sonuç elde edilemedi. Ancak, bu konferans dizisi, o tarihe
kadar İsrail’le ihtilaflı Arap devletlerinin barış masasına oturarak siyasi tutumlarını
değiştirdiklerini göstermeleri açısından önemliydi. İkili görüşmeler ise İsrail-
Suriye, İsrail-Lübnan, İsrail-Ürdün ve İsrail-Ürdün/Filistin delegasyonu arasındaki
tarihsel problemleri çözmek amacıyla gerçekleştirildi. İsrail-Suriye görüşmeleri
1967’den beri İsrail işgali altında bulunan Golan Tepeleri’ne, İsrail-Lübnan görüşmeleri
yine 1982’den beri İsrail işgalinde bulunan güney Lübnan’a odaklandıysa
da bu görüşmelerden de kesin bir sonuç elde edilemedi. Sadece 1994 yılında İsrail
ile Ürdün arasında bir barış antlaşması imzalandı

ABD, 20 Eylül 2001’de Afganistan’a El-Kaide’ye ait eğitim kamplarını kapatmasını ve El-Kaide liderlerini ABD’ye teslim etmesini talep eden bir ültimatom gönderdi. Afganistan’daki Taliban yönetimi, Usame Bin Ladin’in 11 Eylül saldırıları ile bağlan­tısı olduğunu gösteren bir delil olmadığını öne sürerek bu ültimatomu reddetti. Bu sürecin sonunda uluslararası terörizmle mücadelenin ilk uygulama alanı Afganistan oldu. 7 Ekim 2001 tarihinde hem terör eylemlerinin sorumlusu olarak görülen El-Kaide’ye hem de El-Kaide’yle işbirliği içerisinde olduğu düşünülen ve Usame Bin Ladin’i saklamakla suçlanan Afganistan’daki Taliban rejimine karşı başlatılan bu savaşa Sürekli Özgürlük Operasyonu adı verildi. Kasım ayının sonuna gelindiğin­de ABD Afganistan’da Taliban rejimine muhalif Kuzey İttifakı güçleriyle işbirliğine giderek Mezar-ı Şerif, Kabil ve Taliban’ın ruhani merkezî olan Kandahar’ı ele geçirdi ve Taliban rejimine büyük bir darbe indirdi. Operasyondan hemen hemen iki ay sonra Afganistan’da bir geçiş hükûmeti kuruldu, başına da Hamid Karzai getirildi. ABD 2001’in Aralık ayında Afganistan müdahalesinin başarılı olduğunu dile getirse de terör eylemlerinin sorumlusu olarak gösterilen Usame Bin Ladin ele geçirileme­di. Ayrıca Taliban ve El-Kaide militanları 2002’nin Eylül’ünde koalisyon güçlerine ve Afgan hükûmetine karşı cihat ilan ettiler. Taliban güçleri özellikle Pakistan’ın Peş­tun bölgesinde örgütlenerek gerilla savaşı yürütmeye başladılar. Birçok Amerikan ve Afgan askerî Taliban güçlerince öldürüldü. Dolayısıyla 2003 yılına gelindiğinde, ABD’nin Sürekli Özgürlük Operasyonu tam bir zaferle sonuçlanmamıştı.

Soğuk Savaş’ın bitmesinin ardından yükselen ekonomik gücün Japonya ve Asya Kaplanları (Tayland, Tayvan, Singapur, Hong Kong, Güney Kore, Malezya) olaca­ğı dile getirilmeye başlanmıştı. Ayrıca SSCB yıkılmış olmasına rağmen Çin Halk Cumhuriyeti’nin neredeyse bir süper güç mertebesine yükselmesi, 1990’larda Asya kıtasının daha fazla ön planda olacağına dair yorumların yapılmasına yol açıyordu. Fakat ABD hem ekonomik hem de siyasal olarak uluslararası sistemde güçlü bir üstünlük elde ederken Asya’da ortaya çıkan bir dizi ekonomik kriz ve siyasal sorun kıtanın ABD karşısında güç kaybetmesine neden oldu.

1990’da Japonya’da baş gösteren ekonomik kriz, ülkeyi siyasi istikrarsızlığa sürükledi. 1990’ların sonuna gelindiğine Japonya ekonomik durgunlukla uğraşıyordu. Üstüne üstlük Japonya’daki bu durgunluk, 1997’de Doğu Asya’da mali krizin patlak vermesiyle daha da derinleşti. Tayland’da başlayan, Güney Kore ve Endonezya başta olmak üzere Asya Kaplanları olarak bilinen birçok Doğu Asya ülkesini derinden etkileyen ekonomik kriz, bölgeyi aşarak küresel bir krize yol açtı. Yine de ABD bu krizden kısmi bir zarar gördü.

Asya’daki en önemli güç olan ve sürekli büyüyen Çin ise söz konusu ekonomik krizi yara almadan atlattı. Çin’in ekonomik yükselişine karşı ABD öncülüğündeki Batı, Çin’i çevrelemek yerine onunla işbirliği yoluna gitmeyi tercih etti. Nitekim, 2001 yılına gelindiğinde Çin’in Dünya Ticaret Örgütü üyeliği onaylanmıştı. Dolayısıyla, Çin 1990’lardan itibaren küresel kapitalizme eklemlenerek uluslararası sistemdeki ağırlığını arttırmıştır.

ABD Soğuk Savaş boyunca komünizm karşıtlığı çerçevesinde Latin Amerika’da sol hareketin güç kazanma potansiyeline karşı, bu ülkelerdeki askerî darbelere destek vermişti. Ancak Soğuk Savaş’ın bitişiyle ABD, anti-komünizme dayalı siyasal po­zisyonundan sıyrılmaya yöneldi. Soğuk Savaş sonrasında, tıpkı Doğu Bloku’nun çözülmesinden sonra uygulamaya sokulduğu gibi Latin Amerika ülkelerinin de neoliberalizme eklemlenerek demokratikleşeceği varsayıldı. Latin Amerika’daki ABD destekli iktidarlar da kıtanın neoliberalizmle eş güdümlü bir ekonomi po­litika izlemesine ilişkin yeni bir pozisyon benimsediler. Latin Amerika’da IMF ve Dünya Bankası eliyle bir yandan yüksek enflasyon oranlarının aşağıya çekilmesi­ni hedef alan politikalar uygulamaya sokulurken bir yandan da özel yatırımlara hız kazandırılmaya çalışıldı. Ancak, sermayenin serbest dolaşımının önündeki engellerin tamamen kaldırılması ve özel yatırımların teşvik edilmesiyle birlikte hükûmetlerin para piyasaları üzerindeki kontrolü azaldı. Aynı zamanda bu du­rum ulusal ekonomileri sermaye akışına bağımlı kıldığı için, neoliberal politikalar Latin Amerika ülkelerini ekonomik açıdan daha kırılgan hâle getirdi. Bununla paralel olarak kamu sektörünün küçülmesi ve yabancı sermayenin üretime değil para piyasalarına yönelmesi işsizliği arttırarak Latin Amerika’daki krizlerin ortaya çıkmasını hazırladı. Dolayısıyla dünyanın diğer bazı bölgelerinde olduğu gibi La­tin Amerika’daki devletler de ekonomik kriz yaşamaya başladılar. 1990’da Peru’da başlayan ekonomik kriz, 1994’teki Meksika kriziyle devam etti. Meksika krizi tüm dünyada etkisini gösterdi. 1999’da Brezilya ve 2001’de Arjantin bu kriz dalgasına maruz kaldılar. Bu sürecin sonunda ekonomik krizlerle birlikte işsizlik oranında­ki artış ve gelir dağılımındaki adaletsizliğin sürdürülemez hâle gelişi, neoliberal politikalara karşı çıkacak yeni bir harekete zemin hazırladı.

Doğu Avrupa’daki sosyalist rejimlerin 1989’da, SSCB’nin ise 1991’de dağılmasının ardından dünyadaki diğer komünist rejimler de birer birer değişim sürecine girdiler. 21. yüzyıla girerken dünya üzerinde komünist rejimi sürdüren çok az sayıda ülke kalmış, bunlar da (Kuzey Kore dışında) liberalleşme yönünde önemli adımlar atmıştı. Buna göre cevap “D” seçeneğidir.

İlk olarak ABD Başkanı George Bush tarafından 1991’de dile getirilen yeni dünya düzeni kavramı siyasal olarak da tüm dünyanın yeniden şekillendirilmesine dayanmaktaydı. Buna göre cevap “B” seçeneğidir.

1992’de yapılan ABD Başkanlık Seçimlerini Demokrat Parti’nin adayı olan Bill Clinton kazanmıştır. Buna göre cevap “A” seçeneğidir.

Bütün parıltılı başarılara rağmen seçimi Demokrat Parti’nin adayı olan Bill Clinton kazandı. Bu durum Amerikan halkının 1980’de Reagan’ın başkan seçilmesinden beri 12 yıldır süren Cumhuriyetçi iktidardan memnuniyetsizliğini ve değişim isteğini göstermekteydi. Reagan iktidarıyla birlikte uygulamaya sokulan neoliberal politikalar, Amerikan halkının özellikle yoksul kesimlerinde büyük bir tahribat yaratmıştı. Üstelik, II. Soğuk Savaş konjonktüründe ABD’nin müthiş bir silahlanma politikası izlemesi başta ekonomiyi canlandırdıysa da bir süre sonra silahlanma harcamaları bütçe üzerinde büyük bir yük oluşturmaya başlamış, sosyal harcamalarda önemli düşüşler ortaya çıkmıştı. Bu durum ekonomik koşullarının düzelmesini isteyen geniş halk kitlelerinin Demokrat Parti’ye yönelimde çok etkili oldu. Buna göre cevap “E” seçeneğidir.

AET çerçevesinde yürütülen entegrasyon çabaları 1989 sonrasında vites büyütecek, 1992 yılında imzalanan Maastricht Antlaşması’yla topluluk uluslararası bir yapıdan uluslarüstü bir yapıya dönüştürülecektir. Antlaşma’nın yürürlüğe girdiği 1992 yılından itibaren örgütün adının Avrupa Birliği’ne (AB) dönüştürülmesi sadece bir isim değişikliğine değil, aynı zamanda söz konusu yapı değişikliğine de işaret etmekteydi. Buna göre cevap “C” seçeneğidir.

Rusya Federasyonu da bir dizi sorunla yüzleşmek zorunda kaldı. Öncelikle, komünist ekonomiden kapitalizme geçişin başarılabilmesi gerekmekteydi. 1991 sonunda Rusya Federasyonu devlet başkanlığı görevine gelen Boris Yeltsin önderliğindeki Rus yönetimi, geçiş döneminde hızlı ve şok adımlar atılmasından yanaydı. Bu çerçevede kamu mülkiyeti çok hızlı bir biçimde sonlandırılarak üretim tesisleri hızla özel mülkiyete geçirildi. Buna göre “E” seçeneği yanlıştır.

Irak ekonomisi, 1980-1988 yılları arasında İran’la yaşanan savaş sırasında ciddi bir hasar görmüştü. Irak Devlet Başkanı Saddam Hüseyin, Irak ekonomisini canlandırmak için Kuveyt’in petrol gelirlerinden yararlanmak istiyordu. 2 Ağustos 1990 tarihinde Saddam Hüseyin Kuveyt’i işgal etti. Buna göre cevap “B” seçeneğidir.

Yedi yıl boyunca İsrail çekilmeyi taahhüt ettiği toprakların çok az bir kısmını Filistin Yönetimi’ne devretti. Bunun yanı sıra İsrail, Batı Şeria’daki Yahudi yerleşimlerinin inşasına devam etti. Dolayısıyla, Oslo barış süreci Filistin Devleti’nin kurulmasını sağlayacak adımların atıldığı bir dönem olmadı. Buna göre “C” seçeneği yanlıştır.

11 Eylül Saldırıları El-Kaide terör örgütü tarafından gerçekleştirilmiştir. Buna göre cevap “D” seçeneğidir.

1994 yılında Afrika Ulusal Kongresi (ANC) lideri Nelson Mandela yirmi yedi yıllık hapis hayatından sonra apartheid sonrası yönetimin ilk başkanı oldu.  Buna göre cevap “A” seçeneğidir.