SİYASİ TARİH II

1973’te petrol ambargosuyla başlayan ekonomik kriz Batı ekonomileri için başta ciddi zorluklara neden olsa da petrol üreten ülkelere akan kaynakların bu ülkeler tarafından kullanım biçimi, Batı ekonomilerinin krizden maksimum faydayı sağlamalarıyla sonuçlandı: Öncelikle kriz sonucu büyük gelirler elde eden İran, Irak, Venezuela, Cezayir gibi ülkeler elde ettikleri büyük fonları ulusal kalkınma programlarının finansmanında kullandılar.

1960’ların başlarında ortaya çıkan yumuşama olgusu, 1970’lerin sonlarına kadar uluslararası sistemin yeniden şekillenmesinde çok belirleyici olmuştu. İki kutupluluk ve onun sonucu olan Soğuk Savaş, süregiden olgular olduysa da uluslararası sistemde barış ve iş birliği sıklıkla dile getirilen kavramlardı. Kendini en çok iki süper güç arasındaki ilişkilerde gösteren bu dönem, aynı zamanda blok içi ülkelerin özerkliklerinin de artışını sağlamıştı. Üçüncü Dünya hareketinin de en güçlü ve iddialı olduğu bu dönemde uluslararası sistemde bir “çok kutupluluğa geçiş sanrısı” bile ortaya çıktığı iddia edilebilecekti.

Fakat bu durumun geçici olduğu bir süre sonra anlaşılacaktır. Bunun temel nedeni, yumuşamayı ortaya çıkaran ve güçlendiren dinamiklerin bir süre sonra etkilerini kaybetmeleriydi. 1970’lerin ortalarından itibaren kendini göstermeye başlayan siyasal ve ekonomik dinamikler, 1980’lerin özellikle ilk yarısının “İkinci Soğuk Savaş” ya da daha iyimser bir ifadeyle “Soğuk Barış Dönemi” olarak adlandırılmasını sağlayacaktır. 1980’lerin ikinci yarısında ise bazı açılardan yumuşama (détente) döneminin bile önüne geçen çok hızlı bir geçiş süreci yaşanacaktır. ABD ve SSCB arasında yeniden yakınlaşma süreci ortaya çıkacak, süreç çoğu uzman tarafından bile kestirilemeyen biçimde önce Doğu Bloku’nun, sonrasında ise süper güç SSCB’nin yıkılmasıyla sonuçlanacaktır. Bunun da ötesinde, Avrupa’da 1917 Bolşevik Devrimi’yle başlayan fakat asıl etkisini İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra gösteren kapitalizm-komünizm eksenli büyük ideolojik savaşın sona ermesiyle ünlü bir tarihçinin ifadesiyle “kısa yirminci yüzyıl” bitecektir.

1980’li yılların başında Ronald Reagan başkanlığında kurulan ABD hükümetinin, o dönemde ortaya çıkan Yeni Sağ ideolojisi çerçevesinde izlemeye başladığı neo-liberal/arz yanlı ekonomi politikaları radikal biçimde uygulamaya sokmasıyla başlayan yeni süreç, aşağıda incelenecek olan siyasal gelişmelerle birliktelik taşımaktaydı.

Bloklararası yumuşamaya rağmen özellikle nükleer silahlarda ABD’nin gerisinde olan SSCB, dengeyi sağlamak için Brejnev döneminde askerî harcamaları sürekli olarak arttırdı. Sofistike silah sistemlerinin geliştirilmesi ve SSCB donanmasının büyük oranda genişletilmesi doğrultusunda konvansiyonel silahlanmayı da içeren bu politika, askerî harcamalarda yarattığı düzenli artış ile SSCB ekonomisi için büyük bir yük oluşturdu.

Nixon-Kissinger stratejisinin başarısızlığı, Üçüncü Dünya’da meydana gelen ABD karşıtı, SSCB yanlısı devrimlerle kendini göstermişti. 1975 yılından itibaren geçen dört yılda Asya ve Afrika’da yedi Sovyet yanlısı hareket askerî güçle iktidara geldi. Kısa sürede, SSCB yanlısı olmayan bir rejim kurulsa da İran’ı da kapsayacak şekilde genişleyen, Kamboçya’dan Etiyopya’ya uzanan ve Amerikan yönetimi ve basını tarafından “kriz yayı” olarak adlandırılan bir coğrafyada gerçekleşen bu değişim, ABD’de büyük endişeye neden oldu. Bunun birkaç sebebi bulunmaktaydı: Birincisi, bu kadar çok sayıda ülkenin ardı ardına SSCB’nin nüfuz alanına girmesi ABD yönetiminde ve kamuoyunda “domino teorisi” çağrışımını uyandırdı.

Birinci olarak, Carter yönetimi 1980 Ocağı’nda İkinci Soğuk Savaş’ı resmen başlatan yeni doktrinini açıkladı. “Carter Doktrini” olarak adlandırılan bu doktrin, Basra Körfezi’nde ABD’nin yaşamsal çıkarlarına karşı girişilebilecek bir harekete, ABD’nin gerekirse askerî güç kullanarak doğrudan müdahale etmesini içermekteydi. Nixon Doktrini’nin terki ve Eisenhower Doktrini’nin restorasyonu anlamına gelen bu değişiklik, ABD’nin yeniden güç ve çatışma politikalarına döndüğünü göstermekteydi. Bu politika değişikliği ABD’nin bölgede askerî güç bulundurma ihtiyacı içine girmesine neden oldu.

Özellikle, 1979 yılında SSCB’nin Afganistan’ı işgali ve sonrasında Doğu Avrupa’ya, Batı Avrupa’yı hedef­leyen SS-20 füzeleri yerleştirmesi Avrupalı güçlerin SSCB ile ilişkilerini gözden geçirmelerine ve ABD’nin yeni çatışmacı politikalarını en azından doğrudan karşı çıkmadan benimsemelerine neden oldu. İkinci Soğuk Savaş’ın bir tarafı yalnızca ABD değil, aynı zamanda NATO ve Avrupalı üyeleriydi. Bunun doğal sonucu ittifak bağlarının güçlendirilmesi, blok içi sorunların en azından ertelenmesi ya da bir şekilde dozajının düşürülmesiydi.

Polonya’nın Doğu Avrupa’daki rejim karşıtı hareketlerin ilk ortaya çıktığı yer olması tabi ki tesadüf değildi. Polonya tarihsel olarak Rusya’ya hep kuşkuyla bakmış bir ülkeydi. Ülke 18. yüzyıldan itibaren Rus etki alanına girmiş ve Rusya’nın ön ayak olmasıyla iki defa da parçalanarak bağımsızlığını yitirmişti. Bu husus Polonyalılardaki Rus karşıtlığının temelini oluşturmaktaydı.

İran’da 1950’lerden itibaren yönetimi elinde tutan Şah Muhammed Rıza Pehlevi, ülkenin modernleştirilmesi yönünde bir politika izlemekteydi. Bunu yaparken de dayandığı temel unsur, özellikle 1973 Petrol Krizi’nden sonra birkaç kat artan muazzam petrol gelirleriydi. Ülkenin artan refahına rağmen, gelirlerin paylaşımında çok büyük bir adaletsizlik mevcuttu. Saray ve çevresindeki küçük egemen sınıf, ülkedeki siyasal yapıyı olduğu kadar ekonomik yapıyı da kontrol etmekteydi. Özellikle işçi ve köylülerden oluşan alt sınıf­lar adaletsiz düzenden hiç memnun değildi. İran toplumsal yapısında çok önemli bir yere sahip olan esnafın oluşturduğu çarşı (bazaar) da Şah yönetimine karşı yavaş yavaş muhalif bir çizgiye kaymaktaydı. Çarşı’nın geleneksel müttefiki Şii din adamları arasında da Şah yönetimine karşı tepki büyüdü. Yasa dışı ilan edilen komünist TUDEH Partisi de yönetimin değişmesinden yanaydı.

Şii din adamları sınıfı zaten Şah tarafından uygulanan modernleşme politikalarından derin bir rahatsızlık duymaktaydı. Şah’ın İran’daki İslami değerlerin yerine milliyetçi modern değerleri hâkim kılma yönündeki politikası muhalefetin içindeki İslami unsurları hızla güçlendirmişti. Ayetullah Humeyni gibi önde gelen bazı din adamları yıllar önce ülkeyi terk etmek zorunda kalmış, Şah ve rejim karşıtı muhalefetlerini yurtdışından sürdürmeye başlamışlardı.

Şah yönetimi 1950’lerden itibaren ABD ile yakın ilişkiler kurmuş, İran’ı bölgede Türkiye ve İsrail’le birlikte en önemli Batı yanlısı ülkelerden biri hâline getirmişti. Petrol gelirlerindeki artış özellikle Amerikan silahlarıyla teçhiz edilmiş büyük bir ordunun yaratılması içinde kullanılmıştı. Şah, İran’ı bölgesel bir güç hâline getirmeye çalışmaktaydı. Bu durum, bölgedeki devletlerde endişe yaratmaktaydı.

Şah rejiminin en önemli özelliklerinden biri de anti-demokratik baskıcı niteliğiydi. Toplumsal muhalefet kanallarının oluşmasına hiçbir şekilde izin verilmemekte, polis ve istihbarat servisi her türlü muhalefeti acımasızca bastırma yoluna gitmekteydi.

Doğu ve Güneydoğu Asya ekonomileri 1980’ler boyunca dünyanın geri kalanından iki kat daha hızlı büyümüştür. Bu büyümeyle birlikte, uluslararası ticaret de Avrupa ve Kuzey Amerika’nın neredeyse iki katı oranında artmıştır. Bu durum, 1986’dan itibaren, bölge ülkelerinin ABD’nin en önemli bölgesel ticaret ortağı konumuna gelmesini sağladı. Güneydoğu Asya dünya ekonomisinin yeni üretim merkezi hâline gelmekte, bölge ülkelerinden gerekli kapitalist dönüşümü 1950’lerden itibaren yapanlarının refah seviyelerinde muazzam bir artış ortaya çıkmaktaydı. 1970’ler ve 1980’lerde uluslararası literatüre giren “Yeni Sanayileşen Ülkeler” kavramının tüm tanımlarında dört “Asya Kaplanı”-Hong Kong, Singapur, Tayvan ve Güney Kore-yer almaktaydı.

1973’te petrol ambargosuyla başlayan ekonomik kriz Batı ekonomileri için
başta ciddi zorluklara neden olsa da petrol üreten ülkelere akan kaynakların bu
ülkeler tarafından kullanım biçimi, Batı ekonomilerinin krizden maksimum faydayı sağlamalarıyla sonuçlandı

Bu ülkeler zaten girdikleri borç sarmalı nedeniyle yıllar içinde GSMH’lerinin çok daha
büyük bir kısmını dış borç geri ödemelerine aktarıyorlardı. Faiz oranlarındaki yükseliş ise hem borçlanma maliyetlerini yükseltmesi hem de dış borç stokunda yarattığı
artış nedeniyle bu sorunu daha da büyüttü. 1980’lerin başında Brezilya ve Meksika
ekonomilerinin if­lasına neden olan bu gelişme dünya ekonomisinde Batı egemenliğinin çok daha belirgin hâle gelmesine, buna paralel olarak artan ekonomik ve siyasal
hegemonyanın belirginleşmesine ve ulusal kalkınmacılığın if­lasına neden oldu.

İkinci Soğuk Savaş’ın başlamasıyla eş zamanlı bir biçimde, uluslararası ekonomik
sistemin yeniden yapılanması Doğu Bloku’nun çöküşünün önemli nedenlerinden
birini oluşturdu

Bloklararası yumuşamaya rağmen özellikle nükleer silahlarda ABD’nin gerisinde olan SSCB, dengeyi sağlamak için Brejnev döneminde askerî harcamaları
sürekli olarak arttırdı. Sofistike silah sistemlerinin geliştirilmesi ve SSCB donanmasının büyük oranda genişletilmesi doğrultusunda konvansiyonel silahlanmayı
da içeren bu politika, askerî harcamalarda yarattığı düzenli artış ile SSCB ekonomisi için büyük bir yük oluşturdu.

Öncelikle, petrol fiyatlarındaki artış, petrol üreticisi ülkelerin gelirlerinde çok
büyük oranlarda artışa neden olsa da petrol üreticisi olmayan ülkelerin büyük
ekonomik sıkıntılarla karşı karşıya gelmelerine neden olmuştu. İkinci olarak, petrol fiyatlarındaki artış Üçüncü Dünya hareketinin birlikteliğini yitirmesinin de önemli nedenlerinden birini oluşturdu. Son olarak, uluslararası ekonomik sistemin yeniden merkezîleşmesinin doğal sonucu olan “denetim” ve “yönetim” dinamiklerinin bağımlı ekonomilere uygulanmasıyla ortaya çıkan çevresel ülkelerin bağımlılıklarının artışı, gerek uluslararası ekonomik gerekse siyasal sistem açısından önemli etkilerde bulundu. Bu dönemde egemen olan Yeni Sağ ideoloji ve neo-liberalizm çerçevesinde dünya ekonomisinin yeniden düzenlenmesine girişildi.

Nixon-Kissinger stratejisinin başarısızlığı, Üçüncü Dünya’da meydana gelen
ABD karşıtı, SSCB yanlısı devrimlerle kendini göstermişti. 1975 yılından itibaren
geçen dört yılda Asya ve Afrika’da yedi Sovyet yanlısı hareket askerî güçle iktidara
geldi. Kısa sürede, SSCB yanlısı olmayan bir rejim kurulsa da İran’ı da kapsayacak şekilde genişleyen, Kamboçya’dan Etiyopya’ya uzanan ve Amerikan yönetimi ve basını tarafından “kriz yayı” olarak adlandırılan bir coğrafyada gerçekleşen bu değişim,
ABD’de büyük endişeye neden oldu.

Carter yönetimi 1980 Ocağı’nda İkinci Soğuk Savaş’ı resmen başlatan yeni doktrinini açıkladı. “Carter Doktrini” olarak adlandırılan bu doktrin, Basra Körfezi’nde ABD’nin yaşamsal çıkarlarına karşı girişilebilecek bir harekete, ABD’nin gerekirse askerî güç kullanarak doğrudan müdahale etmesini içermekteydi.

ABD’de 1970’lerde yükselen Yeni-Sağ akımın sözcüsü olan Reagan, geldiği ilk günden itibaren uygulamaya başladığı politikalarla İkinci Soğuk Savaş’ı keskinleştirdi. Reagan yönetiminin dış politikasının temel özelliği, Carter döneminde İkinci Soğuk Savaş’ın başlangıcında belirlenen stratejileri ortadan kaldırması değil, bunları topyekûn bir savaş için yeniden kurgulaması ve şiddetle uygulamasıydı.

İkinci Soğuk Savaş’ın başlamasındaki en önemli kilometre taşlarından birini Afganistan’ın SSCB tarafından işgali oluşturdu.
Afganistan’daki monarşi rejimi 1973’te sona ermiş ve cumhuriyet ilan edilmişti. 1978’de yapılan bir darbeyle sosyalist bir rejim kuruldu. Başbakanlığa getirilen
Nur Muhammed Taraki, SSCB ile ilişkilerin geliştirilmesine özel bir önem vermekteydi.

1970’ler ve 1980’lerde uluslararası literatüre giren “Yeni Sanayileşen
Ülkeler” kavramının tüm tanımlarında dört “Asya Kaplanı”-Hong Kong, Singapur, Tayvan ve Güney Kore-yer almaktaydı.