KÜRESELLEŞME VE YENİ DÜNYA DÜZENİ (1991-2003)

Yeni dünya düzeni kavramı ilk olarak ABD Başkanı George Bush tarafından 1991’de dile getirilmiştir. Bu kavram siyasal olarak tüm dünyanın yeniden şekillendirilme­sine dayanmaktaydı. Özellikle insan hakları, hukukun üstünlüğü ve demokrasi kavramlarının uluslararası toplum açısından olmazsa olmaz hâle getirildiği yeni dönemde, tüm devletlere siyasal anlamda da liberalleşmeye gitmeleri vaaz edildi.

Clinton yönetimi askerî harcamaları kısarak vergi politikalarıyla kamunun sosyal harcamalarını arttırma yolunu seçti. İzlediği dış politikada hem ABD hem de dünya kamuoyundan önemli bir destek buldu. Bunun temel nedeni, Clinton yönetiminin uluslararası sorunları ve krizleri çok­taraf­lılık çerçevesinde çözmeye çalışmasıydı. ABD başta müttefik devletler olmak üzere diğer devletlerle işbirliği yapmak, sorunları ilgili tüm aktör­lerle görüşerek çözmek yolunu benimsemişti. Ayrıca sorunların çözümünde özellikle BM gibi uluslararası platformlar kullanılarak bir meşruiyet kazanılmaya da çalışılmaktaydı. Demokrasi, insan hakları ve serbest piyasa ekonomisi gibi yeni dünya düzeni­ne şeklini veren kavramları dış politikanın temeline oturtan Clinton, bu ilkelerle çatıştığını düşündüğü çeşitli ülkelere karşı sert politikalar izlemeyi sürdürdü. Yeni dünya düzeniyle uyuşmadığı düşünülen Irak, İran, Kuzey Kore gibi ülkeler hay­dut devletler olarak adlandırıldı. ABD bu ülkelere doğrudan müdahale etmediy­se de siyasal ve ekonomik izolasyonlarına dönük politikalar izledi.

11 Eylül saldırısının ardından ABD dış politikasının merkezine güvenlik ve terörle mücadele oturtulmuştur. ABD’nin güvenlik kaygılarını ortaya koyarak, 2001 sonlarında Afganistan’da başlattığı askerî operasyon artık yeni bir dönemin başladığını göstermekteydi. Bu dönemde ABD çok ­taraf­lılık ve meşruiyet gibi olgulara önem vermeyecek, dış politikada diplomasi ve barışçı yöntemlerin yerine doğrudan askerî güç kullanılması gibi yöntemler benimsene­cektir. Askerî harcamaların artışını ve silahsızlanma girişimlerinin de rafa kaldırıl­masını içeren bu yeni politika uluslararası istikrarsızlığı art­tırdığı gibi Amerikan hegemonyasına duyulan tepkiyi hızla büyüttü, ABD’nin ge­leneksel müttefikleriyle bile ciddi görüş ayrılıkları yaşamasına neden oldu.

Bush yönetiminin 11 Eylül sonrasında hızla yönetim kademelerine getirdiği ve dış politika önerilerini benimsediği Yeni­-Muhafazakarlar yeni dünya düzenine karşı muhalefet eden "haydut devletler"in mümkün olan bü­tün yollar kullanılarak dönüştürülmesinin bir zorunluluk olduğunu ileri sürmek­teydiler. Bu çerçevede, ABD gerektiğinde askerî güç olarak söz konusu devletlerin rejimlerini değiştirmeli ve yeni dünya düzeniyle uyumlu hâle getirmeliydi ve bunu yaparken uluslararası bir meşruiyet sağlamak zorunda değildi. Liberal değerlerin dünya üzerindeki mutlak hâkimiyetinin sağlanmasına dayanan söz ko­nusu görüşler, Bush döneminde ABD dış politikasının belirlenmesinde hayli etkili olmuştur. Afganistan’ın işgaliyle başlayan ve sonrasında 2003 yılında Irak’ın işga­liyle devam eden bu yeni dış politika uluslararası barışı ve istikrarı zedeleyecektir.

Avrupa Ekonomik Topluluğu çerçevesinde yürütülen entegrasyon çabaları 1989 sonra­sında hız kazanmış; 1992 yılında imzalanan Maastricht Antlaşması’yla topluluk uluslararası bir yapıdan uluslarüstü bir yapıya dönüşmüştür. Antlaşma’nın yü­rürlüğe girdiği 1992 yılından itibaren örgütün adının Avrupa Birliği’ne dönüştürülmesi sadece bir isim değişikliğine değil, aynı zamanda söz konusu yapı değişikliğine de işaret etmekteydi.

Eski Doğu Bloku ülkelerinin hızlı bir dönüşüm başlatarak liberal demokratik bir siyasal ve ekonomik sistem kurma yolundaki istekleri Almanya, Fransa, İn­giltere gibi büyük Avrupa güçleri tarafından desteklendi. Bu dönüşümün sağlan­masında AB çok önemli bir platform olarak görüldü.  Özellikle, 1993 yılında Kopenhag zirvesinde belirlenen ve işleyen bir piyasa ekonomisine ve demok­rasi ile insan haklarına dayalı bir ekonomik ve siyasal yapıya sahip olma olarak özetlenebilecek Kopenhag Kriterleri'nin AB’ye üyelik için zorunlu tutulması, postkomünist rejimler için bir yol haritası sunmak­taydı. Böylelikle, yeni dünya düzeninin Doğu Avrupa’ya ihracını sağlayan temel dinamik AB olacaktı.

Mos­kova 1993’te ilan ettiği "Yakın Çevre Doktrini" ile post­-Sovyet coğrafyanın hâlâ kendi etki alanında olduğunu ve bu coğrafyaya yabancı güçlerin yerleşmesine izin verilmeyeceğini açık bir biçimde ilan etti. Bu çerçevede, Gürcistan’da Gamsahur­dia, Azerbaycan’da Ebulfeyz, Elçibey gibi Rusya karşıtları Moskova tarafından dü­zenlenen operasyonlarla iktidardan uzaklaştırıldı. Petrol ve doğal gaz gibi enerji kaynaklarının Moskova’nın razı olmayacağı bir formülle Batı’ya nakledilmesine izin verilmeyeceği açık bir biçimde vurgulandı.

Moskova’nın "Yakın Çevre Doktrini" ile bölgeye dönüşü Batı tarafından da belli oranda desteklenmiştir. Clinton döneminde benimsenen "Önce Rusya" (Russia First) politikası çerçevesinde ABD yönetimi, bölgenin istikrarsızlaşmasını büyük bir tehlike olarak gördüğünden Rusya’nın bölgede stabilizatör güç olarak kalmasının daha iyi olacağını düşünmüştür. ABD ayrıca, ardıl devlet olarak SSCB’nin bütün kitle imha silahlarını devralmış olan Rusya'nın Batı karşıtlığına yönelmesi durumunda çok büyük bir tehdit oluşturacağının farkındaydı.

Putin döneminde Rus dış politikası belirgin bir değişim sürecine girmiştir. Özellikle ABD’nin Bush yönetimi altında çok ­taraf­lı dış politika çizgisinden sapmasının ardından, Rusya ABD politikaları­na açıkça karşı çıkmaya başlamıştır. NATO’nun Doğu Avrupa’ya doğru genişlemesine muhalefet edilirken ABD’nin Kosova ve Irak müdahalelerine karşı açıkça tavır alınmıştır. Rusya BM’deki oylamalarda olumsuz oy kullanarak ABD’nin bu platfor­mu kullanmasını engellemiş; ABD politikalarına tepki olarak silahsız­lanma çabalarını durdurmuş ve 1993’te imzalanan nükleer silahsızlanma antlaşması olan START ­II’den çekilmiştir. Ekonomik durumun düzelmesine para­lel olarak savunma bütçesi arttırılmıştır. Tüm bu politikalarla Rusya artık tek kutuplu dünya düzeninden memnuniyetsizliğini açıkça dile getiren ülkelerden biri hâline gelmişti.

Coğrafi olarak orta ve Doğu Avrupa ülkelerinin oluş­turduğu, aralarında Polonya, Baltık Devletleri, Çek Cumhuriyeti, Macaristan gi­bi ülkelerin yer aldığı grup, yeni dünya düzenine hem siyasal hem de ekonomik olarak en hızlı ve en kolay uyum sağlayan grup olmuştur. IMF ve Dünya Bankası ta­rafından da salık verilen ve çeşitli fonların devreye sokulmasıyla desteklenen şok terapi yöntemini benimseyerek hızla liberalleşen bu ülkeler, kısa bir sürede dönüşümlerini başarıyla tamamlamışlardır. Kuzeydeki komşuları kadar olmasa da Ro­manya ve Bulgaristan’da da dönüşüm başarıya ulaşmıştır. Büyük oranda AB'nin bölgedeki etkisiyle bu ülkelerin tamamı 2000’lerde AB ve NATO’ya üye olmuş; Avrupa’nın bu bölümü 15 yıl içinde yeni dünya düzenine uyumlu hâle gelmiş ya da getirilmiştir.

Orta Asya’daki eski Sovyet cumhuriyetle­ri olan Kazakistan, Türkmenistan, Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan’dan oluşan coğrafya gerek ekonomik gerekse siyasal dönüşümün en başarısız olduğu bölgedir. Zaten zayıf bir siyasal kültüre sahip olan bu ülkelerde 1991 son­rasında kişisel otoriter rejimler kurulmuştur. Zengin ham madde kaynakları dönem içinde ülkelerin refahını arttırdıysa da ekonominin dar bir elit tarafından kontrol ediliyor oluşu, geniş halk kitlelerinin bu refahtan yeterince yararlanamamalarına yol açmıştır. Anti­demokratik otoriter uygulamalar Batı kamuoylarının ilgisinden uzak olduklarından aynen devam etmiş ve bu rejimler siyasal liberalleşme yö­nünde çok kısıtlı adımlar atmışlardır. Bu devletlerde liberal talepleri olan bir muhalefe­tin yavaş yavaş filizlenebilmesi için 21. yüzyılı beklemek gerekecektir.

Boşnak, Hırvat ile Sırp liderler tarafından 14 Aralık’ta imzalanan Dayton Barış Anlaşması ile Bosna­-Hersek’in, Bosna­-Hersek Federasyonu ve Sırp Cumhuriyeti’nden oluşan tek bir devlet olması kararlaştırıldı. Bosna­-Hersek Federasyonu taraf­ların nüfus yapılarına göre kanton adı verilen ve özerkliğe sahip 10 idari yapıdan oluşacak, Bosna­-Hersek Devletinin %49’u Sırp, %30’u Boşnak ve %21’i de Hırvat denetiminde kalacaktı.

Çöl Fırtınası Operasyonu adı da verilen Körfez Savaşı 17 Ocak 1991’de başlatıldı. Irak’a müdahaledeki temel amaç, petrolün Batı’ya sorunsuz akışını sağlayabilmekti. Bu savaş, BM Güvenlik Konseyinin 2 Mart 1991 tarihinde aldığı 686 sayılı ateşkes kararıyla son buldu. Söz konusu karar, Kuveyt’in egemenliğinin yeniden tesis edildiğini vurguluyordu.

ABD, BM'nin 686 sayılı kararı ile Irak’ın Kuveyt’ten çekilmesini sağlamış, ancak Saddam Hüseyin’i iktidar­dan uzaklaştırmayarak mevcut rejiminin Irak’ta devamından yana bir politika iz­lemişti. 3 Nisan’da BM Güvenlik Konseyi tam ateşkes sağlayacak, erimi 150 km’nin üstünde olan tüm silah ve balistik füzelerin imhasına karar verecek, Irak’ın kitle imha silahlarının bir komisyon tarafından yerinde görülmesine olanak sağlayacak olan 687 sayılı kararı aldı. Bu karar, kitle imha silahlarının imhasını ve denetimi öngörmekle beraber bu imha ve denetim işlevini BM Özel Komisyonu (UNSCOM) ve Uluslararası Atom Enerjisi’ne (IAEA) bırakıyordu.

30 Ekim 1991’de ABD ve Sovyetler Birliği’nin öncülüğünde İsrail, Suriye, Lübnan, Ürdün ve Ürdün/Filistin delegasyonunun ka­tılımıyla Madrid’de başlayan Konferans'ta iki taraf arasındaki görüşmelerin temel eksenini 1967’den beri İsrail’in işgalinde bulunan Batı Şeria ve Gazze Şeridi’ne özerklik verilip verilmeyeceği ko­nusu oluşturdu. İsrail işgal altındaki topraklara sınırlı bir özerklik verilmesinden yanayken Filistinliler zamanla bağımsızlığa varacak daha geniş bir özerklik anla­yışını savunuyorlardı. İki taraf bu görüşmelerde bir uzlaşmaya varamadı, ancak Madrid Konferansı İsrail ile Filistin arasında 2000 yılına kadar sürecek olan barış sürecini başlatmış oldu.

2002’nin Ekim ayında ABD, AB, Rusya Federasyonu ve BM’den oluşan Orta Doğu Dörtlüsü süre gelen çatışmaları sonlan­dırmak ve sorunu çözebilmek için bir "Yol Haritası" hazırladı. Yol Haritası’na göre birinci aşamada, Mayıs 2003’e kadar terör ve şiddet eylemlerine son verilecek, Filis­tinlilerin durumlarının düzeltilmesine çalışılacak ve Filistin kurumlarında reform­lar yapılacaktı. Geçiş Dönemi olarak adlandırılan ikinci aşamada, Haziran­-Aralık 2003 tarihleri arasında İsrail 1967 sınırları öncesine çekilecek ve geçici bir Filistin Devleti kurulacaktı. 2004-­2005 yıllarını kapsayan son aşamada ise Filistin Devle­ti’nin sınırlarının belirleneceği bir nihai statü antlaşması imzalanacaktı. Filistin ve İsrail taraf­ları 4 Haziran 2003’te Akabe’de bir araya gelip Yol Haritası’nı uygulaya­caklarını açıkladılarsa da şiddet eylemlerinin devam etmesi üzerine barış süreci ye­niden başlatılamadı. Taraf­lar arasındaki şiddet eylemlerinin sürekli artması, İsrail’in Filistin’le olan sınırlarını belirlemek için 2002 yılında Batı Şeria’da bir duvar inşasına girişmesi ve İsrail’in uluslararası toplumun tepkilerine rağmen duvar inşasını sür­dürmesi, Yol Haritası’nın uygulanabilme zeminini oldukça daralttı.

11 Eylül Saldırıları sonrasında ABD Başkanı George W. Bush, ABD’nin teröre karşı küresel savaş ilan ettiğini açıkladı. Teröre karşı küresel savaş, asıl olarak El­-Kai­de’yi hedef almakla beraber bu örgütle bağlantılı olan diğer İslami örgütlenmeleri de kapsıyordu. Artık ABD ve müttefikleri askerî, politik ve ideolojik olarak terö­ristlerle bir savaşın içindeydiler. Nitekim, ABD El­-Kaide lideri Usame Bin Ladin’i sakladığı ve desteklediği gerekçesiyle ilk olarak Afganistan’a bir operasyon başlat­tı. Afganistan operasyonunu Irak’ın işgali takip etti.

11 Eylül saldırıları, ABD dış politikasında önemli bir kırılma yarattı. Bu yeni dönemde, ABD çok ­taraf­lılık ve meşruiyet gibi olgulara artık önem vermeyecek, dış politikada diplomasi ve barışçı yöntemlerin yerine doğrudan askerî güç kullanılması gibi yöntemler benimsenecektir. ABD 2001 Aralığı’nda ABM (Anti Balistic Missile) Anlaşması’ndan ayrıldığını, Kyoto Anlaşması’nı onaylamayacağını ve Uluslararası Ceza Mahkemesi Sözleşmesi’ni ise imzalama­yacağını açıkladı. Başkan Bush Ocak 2002’de yaptığı konuşmada Kuzey Kore, Irak ve İran’ı "şer imparatorluğu" olarak değerlendirdi ve bu ülkelerin nükleer si­lah elde etme çabalarının engellenmesi gerektiğini dile getirdi. Haziran 2002’de ABD Askerî Akademisi'ndeki konuşmasında ise düşman hareke­te geçmeden onu bertaraf etmek gerektiğini ve bunun ABD’nin evrensel hakkı olarak kabul edilmesi gerektiğini ifade ederek "önleyici savaş" doktrinini ilan etti.