İKİNCİ SOĞUK SAVAŞ DÖNEMİ

1973’te petrol ambargosuyla başlayan ekonomik kriz Batı ekonomileri için başta ciddi zorluklara neden olsa da petrol üreten ülkelere akan kaynakların bu ülkeler tarafından kullanım biçimi, Batı ekonomilerinin krizden maksimum fay­dayı sağlamalarıyla sonuçlandı. Öncelikle kriz sonucu büyük gelirler elde eden İran, Irak, Venezuela, Cezayir gibi ülkeler elde ettikleri büyük fonları ulusal kal­ kınma programlarının finansmanında kullandılar. Bu da Batı ekonomilerinin bu ülkelerin artan ara, tüketim ve yatırım malları talebi karşısında, petrol fiyatla­rındaki artıştan kaynaklanan maliyetleri fiyatlara yansıtarak, maliyetleri tekrar bu ülkelere ödetmelerine neden oldu. Özellikle Arap ülkelerinin artan lüks mal talepleri ve silah alımları, Batı ekonomilerinden petrol ihraç eden ülkelere yöne­len artı­değerin tekrar Batılı ekonomilerine dönüşünü sağladı. Petrol ihracatçısı olmayan az gelişmiş ülkeler açısından çok daha önemli olan sonuç ise petrol ihra­catından kazanılan fonların Batı banka sistematiğine sokulması oldu.

1980’li yılların başında Ronald Reagan başkanlığında kurulan ABD hükümeti­nin, o dönemde ortaya çıkan Yeni Sağ ideolojisi çerçevesinde izlemeye başladığı neo-liberal ekonomi politikaları radikal biçimde uygulamaya sokmasıy­la başlayan yeni süreç, aşağıda incelenecek olan siyasal gelişmelerle birliktelik ta­şımaktaydı. 1979'da başlayan yeni Soğuk Savaş’ta ABD hegemonyasının her alanda yeniden tesisini isteyen ABD hükûmeti, uluslararası sermayeyi ülkesine çekerek küresel mücadelenin ekonomik boyutunda önemli bir hamle yapmayı başardı. Yükselen faiz oranları ve finansal liberalizasyon uluslararası sermayeyi ABD’ye çekerken, sıkı para politikaları ABD ekonomisinin ihraç talebinin düş­mesine neden oldu. Bu iki gelişmenin sonucu, borç sarmalına girmiş ülkelerin borçlanma maliyetlerinde müthiş bir artış ve talebin azalması nedeniyle fiyatla­rın düşmesi sonucu az gelişmiş ülkelerin zaten katma değeri düşük olan bir veya birkaç maldan oluşan ihracatlarında düşüş oldu. Bu ekonomik çöküş dünyadaki birçok az gelişmiş ülke ekonomisinin bağımlılık kıskacına daha belirgin bir bi­çimde girmesine yol açtı. 1970’lerde dünya üzerindeki hegemonyası aşınmış olan ABD’nin, 1980’lerin başından itibaren hegemonik konumu yeniden belirginleşti.

Öncelikle, petrol fiyatlarındaki artış, petrol üreticisi ülkelerin gelirlerinde çok büyük oranlarda artışa neden olsa da petrol üreticisi olmayan ülkelerin, 20. yüzyıl boyunca artan sanayi üretimi ve genişleyen iç pazar talebinin neden olduğu enerjiye (büyük oranda petrole) bağımlılığı bu ülkelerin petrol alımı için ödedikleri bedelin artmasına neden oldu. Ayrıca az gelişmiş ülkeler ham madde, yatırım malları ve ara mallarında, petrol fiyatlarının tetikleyicisi olduğu dünya ekono­misindeki enf­lasyonist eğilim nedeniyle artan maliyetleri karşılamada ciddi sıkıntılar içine girdiler. İkinci olarak, petrol fiyatlarındaki artıştan nemalanan ülkeler ile bunun bedelini ödemek zorunda kalan ülkeler arasında be­liren çıkar farklılaşması Üçüncü Dünya hareketinde ciddi bir ayrışmaya neden oldu. Üçüncü olarak, dış borca ihtiyaçları ekono­mik bağımsızlıklarını koruma güdülerinin önüne geçen ulusal kalkınmacı ülkelere ihracata yönelik dışa açık modelin dayatıldı ve borç sarmalına giren devletler dış borçlarını erteletmek ya da taze para bulmak amacıyla IMF ve Dünya Bankası ile anlaşarak bu iki uluslararası kuruluşun yapısal uyum ve stabilizasyon programlarını benimsemek zorunda kaldılar. Kamu harca­malarının azaltılması, gerçekçi kur politikalarının benimsenmesi, iç talebin kısıla­rak kaynakların ihracata yönelmesi gibi temellere oturan bu programlar, bir anlam­da ekonomilerin zorla dışarı açılması anlamına geliyordu.

ABD’de 1976’da yapılan seçimleri kazanan Demokrat Partili Jimmy Carter yöneti­mi, temelde Başkan Richard Nixon ve Dışişleri Bakanı Henry Kissinger ikilisi ta­rafından 1969’da oluşturulan ve bloklararası ilişkilerde yumuşamayı ve ABD’nin küresel müdahaleci retoriğini değiştiren yeni stratejisine özellikle iktidarının ilk iki yılında büyük oranda sadık kalmıştı. Ancak Nixon­-Kissinger stratejisinin özellikle Üçüncü Dünya üzerinde başarısızlığa uğradığının düşünülmesi, Carter yönetimini eski stratejinin temel ilkelerini değiştirmeden yeni stratejik açılımlara yöneltti.

1975 yılından itibaren geçen dört yılda Asya ve Afrika’da yedi Sovyet yanlısı hareket askerî güçle iktidara gelmiş; kısa sürede, SSCB yanlısı olmayan bir rejim kurulsa da İran’ı da kapsayacak şe­ kilde genişleyen ve Kamboçya’dan Etiyopya’ya uzanan ve ABD yönetimi tarafından "Kriz Yayı" olarak adlandırılan alanda siyasi bir değişim gerçekleşmiştir. 

Carter yönetiminin SSCB’ye ve yumuşama’ya bakışı Nixon ve Ford yönetimle­rinden önemli bir kopuşu ihtiva etmekteydi. Carter yönetimine göre Yumuşama SSCB’ye karşı askerî ve siyasal güç mücadelesinin arka plana atılması anlamına gelmemekteydi. Bu dönemde SSCB’nin Üçüncü Dünya’daki etkinliğinin genişlemesi olgusu ile tetiklenen bu bakış açısı, gerek ABD’nin ge­rekse NATO’nun askerî ve siyasal açıdan güçlendirilmesi ve etkinleştirilmesi politikalarının benimsenmesine yol açtı. Bu politikanın önemli bir boyutunu da Üçüncü Dünya’da Amerikan askerî varlığının güçlendirilmesi ve ABD’nin bu böl­gelerde ortaya çıkabilecek bunalımlara askerî müdahale gerçekleştirebilmesi oluş­turmaktaydı. 1969 yılında ilan edilen Nixon Doktrini’nin terki anlamına gelen bu politika değişikliği Reagan yönetimi döneminde oldukça keskinleştirildi.

Carter yönetimi 1980 Ocağı’nda İkinci Soğuk Savaş’ı res­men başlatan yeni doktrinini açıkladı. "Carter Doktrini" olarak adlandırılan bu doktrin, Basra Körfezi’nde ABD’nin yaşamsal çıkarlarına karşı girişilebilecek bir harekete, ABD’nin gerekirse askerî güç kullanarak doğrudan müdahale etmesini içermekteydi. Nixon Doktrini’nin terki ve Eisenhower Doktrini’nin restorasyonu anlamına gelen bu değişiklik, ABD’nin yeniden güç ve çatışma politikalarına döndüğünü göstermekteydi.

Carter yönetiminin etkin isimlerinden olan ulusal güvenlik danışmanı Zbigniew Brzezinski tarafından geliştirilen "Yeşil Kuşak Doktrini"ne göre Orta Doğu’da İslam, komünizme ve SSCB’ye karşı kullanılabi­lirdi. Bunun yolu ise bölgede ABD politikalarıyla uyumlu ülkelerde İslami gelişi­mi kontrol ederek, uyumsuz ülkelerde ise kışkırtarak, bu bölgelere SSCB etkisinin girmesini önlemek ve SSCB’yi “Yeşil Kuşak” ile çevrelemekti.

Carter yönetimi askerî harcamalarda önemli artışlar ya­parak konvansiyonel ve nükleer silahlanma yarışını yeniden başlattı. ABD’nin dünya çapındaki artan yükümlülüklerine paralel biçimde Amerikan askerî har­camaları önemli artışlar gösterdi. Carter’ın bu silahlanma politikası NATO’nun Avrupalı müttefiklerinin de askerî harcamalarda artışa gitmelerini içeriyordu. NATO’nun askerî ve siyasal açıdan güçlendirilerek bir anlamda 1960’ların or­talarından itibaren gerileyen NATO ittifakının yeniden tesisini hedef­leyen bu politika blok politikasının eski sıkılığını yeniden kazanmasını ve NATO üyeleri arasında eş güdümün sağlanarak "bağımsız" hareketlerin engellenmesini amaçlamaktaydı.

Carter yönetiminin ilk döneminden beri uyguladığı dış politikada insan hakları kavramını kullanma stratejisinin birincil hedefi, o dönemde Polonya’da beliren huzursuzlu­ğun gösterdiği gibi ABD karşıtı ülkelerde, yönetimler ve halk arasındaki gerginliği arttırmak ve bu antidemokratik yönetimlerin meşruiyetine doğrudan bir darbe vurmaktı. Özellikle Polonya ve Macaristan gibi Doğu Avrupa ülkelerinde izlenen bu strateji halk gözünde meşruiyetini yitirmiş hükûmetlerin SSCB müdahalesi ile ayakta kalabilecekleri gerçeği göz önüne alındığında, SSCB imajına da indirilebilecek çok önemli bir darbe niteliği kazanacaktı. Bu da girişilen küresel mücade­lede SSCB’nin gücünün zayıf­lamasına ve dikkatini daha çok blok içi meselelere çevirmesine neden olacaktı.

İkinci Soğuk Savaş Batı Avrupa’nın ABD politikaları­na doğrudan eklemlenmesine neden oldu. Yumuşama sürecinde Avrupalı güçle­rin Doğu Bloku ve SSCB ile geliştirdikleri siyasal ve ekonomik işbirliğinin büyük etkisi olmuştu. Avrupa’nın özerklik alanını genişleten bu olgu ilk darbeyi 1968'de SSCB’nin Çekoslovakya’yı işgali ile yemişti. Diğer yandan 1970’lerde or­taya çıkan iki Almanya’nın yakınlaşması sürecinin de gösterdiği gibi, Avrupa'da işbirliği ve yakınlaşma 1945’ten sonra hiç görülmediği ölçüde artsa da, bu durum, 1970’lerin sonundan itibaren değişen koşullar nedeniyle kısa bir süre olumsuz yönde değişecekti ve Batı Avrupalı güçler blok lideri olan ABD’ye daha fazla yaklaşmak zorunda kalacaklardı. Özellikle, 1979'da SSCB’nin Af­ganistan’ı işgali ve sonrasında Doğu Avrupa’ya, Batı Avrupa’yı hedef­leyen SS­20 füzeleri yerleştirmesi Avrupalı güçlerin SSCB ile ilişkilerini gözden geçirmelerine ve ABD’nin yeni çatışmacı politikalarını en azından doğrudan karşı çıkmadan benimsemelerine neden oldu.

1980’lere girerken Doğu Avrupa ülkeleri büyük oranda SSCB tarafından dayatı­lan kalıplar içinde donmuş bir görüntü vermekteydiler. Diğer yandan SSCB açısından geçerli olan iki büyük dinamik; ekonomik koşullar ve milliyetçilik alttan alta kendini göstermeye başlamıştı. Ko­münist ekonomilerin, halkın refah düzeyini yükseltme hususundaki başarısızlığı iyiden iyiye ortaya çıkmış; merkezî planlama halkın temel ihtiyaçlarının üre­timinde bile başarısız kalmaya başlamış; verimlilik azalmış; rejim içinde bir seçkinler sı­nıfının doğmasına tepkiler artmaya başlamıştır. 1970’lerin ikinci yarısından itibaren uluslararası ekonominin yeniden yapılanmasına paralel biçimde şartlar daha da ağırlaşmıştır. Başta Polonya ol­mak üzere, birçok Doğu Bloku ülkesi yetersiz kaynakları finanse etmek için borç­lanma sarmalına girmiştir. Buna paralel olarak, Doğu Avrupa’daki milliyetçi uyanış da kendini yeniden göstermeye başladı. Doğu Avrupa’daki milliyetçiliğin temelinde Moskova’ya ve Doğu Bloku’na karşı bağımsız ya da en azından özerk politikalar izleme isteği yat­maktaydı. 

Doğu Avrupa’daki rejim karşıtı hareketlerin ilk ortaya çıktığı yer Polonya'dır. Polonya 18. yüzyıldan itibaren Rus etki alanına girmiş ve Rusya’nın ön ayak olmasıyla iki defa da parçalanarak bağımsızlığını yitirmişti. Bu husus Polonyalılardaki Rus karşıtlığının temelini oluşturmaktaydı. Buna paralel olarak, nüfusunun çoğunluğu Katolik olan ülkede komünist rejime rağmen dinî duygular hâlâ güçlüydü ve kilise önemli bir kurum olarak varlığını sürdürmekteydi. Ayrıca ekonomik koşulların en çok bo­zulduğu Doğu Avrupa ülkelerinden biri de Polonya’ydı. Özellikle dış borçlanmanın çok büyük miktara ulaşması, Polonya ekonomisinin ekonomik dalgalanmalardan çok daha fazla etkilenmesine sebep oldu.

Sovyet işgalinin temelinde yeni Afgan yö­netimine karşı savaşan Mücahitlere karşı harekete geçme düşüncesi yatmaktaydı. Sovyet yönetimi kendi nüfuz alanına girmiş bir ülkede İslami bir yapılanmaya izin vermek istememekteydi. İran’daki İslam devriminin bölgede yarattığı İslami dal­galanmanın, kendi topraklarında da milyonlarca Müslüman’ın yaşadığı SSCB’yi de etkileyebileceği endişesi Moskova’yı böyle bir adım atmaya yönlendirdi.

İran­-Irak Savaşı’nın savaşın başlıca çıkış nedenlerini, Saddam Hüseyin’in İran’daki rejim hazır çıkmaza girmişken İran’la olan sınır sorunlarını çözmek, İran’ın rejim ihracını engellemek ve kolay bir zafer kazanarak Arap dünyasında gerçek bir lider olarak belirmek isteği oluşturmaktaydı. İki ülke arasındaki tarihsel sorunları da sınır anlaşmazlıkları, ideolojik çekişme, dinsel ve mezhepsel sorunlar ile Kürt sorunu başlıkları altında toplamak mümkündür.

1985 yılında Reagan yönetiminin İran’a gizlice silah sattığının ortaya çıkması Irangate Skandalı olarak adlandırılmaktadır.

"Asya Kaplanı" kavramı, ­Hong Kong, Singa­pur, Tayvan ve Güney Kore­ için kullanılmıştır.