YUMUŞAMA

1950’lerin ikinci yarısında ABD ile SSCB arasında bir yandan diyalog arayışları devam ederken diğer yandan taraf­ların birbirlerine ilişkin şüpheleri ortadan kalkmamıştı. Özel­likle SSCB’nin uzay ve roket teknolojisindeki ilerlemeleri ABD’nin askerî strate­jilerinde önemli değişikliklere gitmesine sebep olmaktaydı. NATO’nun Kitlesel Karşılık Stratejisi çerçevesinde, SSCB’nin askerî ve sanayi tesislerinin yerlerinin öğrenilmesi gerekli hâle gelince, ABD 1957’den itibaren SSCB üzerinde U­2 adı verilen casus uçaklar uçurabilmek için Pakistan’ın Peşaver kentinde bir üs inşa­sına başladı. U­2 uçakları İncirlik ve Peşaver üslerine yerleştirildiler. Paris’te düzenlenmesi planlanan Doğu­Batı Zirvesi’nden iki haf­ta önce, 1 Mayıs 1960’ta bir Amerikan U­2 casus uçağı, SSCB üzerinde keşif görevi icra ederken düşürüldü. Başlangıçta ABD, uçağın casus değil meteoroloji uçağı olduğunu iddia etse de uçağın pilotu Francis Garry Powers sağ olarak Sovyetler tarafından ele geçirilmiş ve tüm operasyonu anlatmıştı. Akabinde Hruşov U­2 casus uçağının ül­kesine karşı düşmanca faaliyetin bir parçası olduğunu ifade ederek ABD Başkanı Eisenhower’ı ülkesinden özür dilemeye çağırsa da Eisenhower özür dilememiş ve iki ülke arasındaki ilişkiler gerilmiştir. 

Kü­ba Bunalımı’ndan sonra, NATO’nun düşmandan gelen her tür saldırı karşısında nükleer silahlara başvurulmasını öngören kitlesel karşılık stratejisi 1967’de, saldırının niteliğine göre konvansiyonel ya da nükleer silahlarla karşılık verilmesi ilkesini benimseyen esnek karşılık stratejisiyle değiştirilmiştir.

ABD ve SSCB’nin nükleer silahsızlanmaya ilişkin ilk büyük adımı iki ülke arasında 1969’da başlatılan Stratejik Silahların Sınırlandırılması Görüşmeleri (SALT) olmuştur. 1972’de Nixon ve Brejnev Stratejik Saldırı Silahlarının Sınırlandırılmasına İlişkin Tedbirler Anlaşma­sı’nı (SALT­1 Anlaşması) ve bunu tamamlayıcı nitelikteki Anti-Balistik Füze Ant­laşması’nı imzalamışlar; ardından da iki ülke arasında SALT­2 görüşmeleri başlamıştır.

35 Avrupa ülkesi, ABD ve Kanada’nın katılımıy­la yapılan Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı (AGİK) sonucunda imzalanan Helsinki Nihai Senedi’yle, Doğu ve Batı Bloku ülkeleri arasındaki ilişkilerin yürütülmesinde taraf­ların göz önünde bulunduracakları ilkeler tespit edildi. Toprak bütünlüğüne saygı, sınırların ihlal edilmezliği, anlaşmazlıkların barışçıl yollarla çözümü, içişlerine karışmama, kuvvet kullanmaktan kaçınma gibi ilkelerin yanı sıra, insan hakları konusunda da görüş birliğine varıldı. Buna göre imzacı devletler, düşünce, vicdan, din veya inanç özgürlüğü de dahil olmak üzere insan haklarına ve temel özgürlüklere saygı göstereceklerdi. Helsinki’de ayrıca silahsızlanma çalışma­larına devam edilmesi ve iki blok arasında ekonomik ve ticari işbirliğinin geliştiril­mesi konularında da anlaşma sağlandı.

Nükleer silahları ve bunları fırlatma vasıtalarını önemli miktarda sınırlandır­mak için 1972-­1979 döneminde ABD ve SSCB arasında yürütülen SALT-­2 görüş­ meleri sonucunda Carter ve Brejnev SALT­-2 Antlaşmasını Haziran 1979’da Viya­na’da imzalamışlardır. Aynı yılın sonunda SSCB’nin Afganistan’ı işgal etmesi üzerine ABD Senatosu antlaşmayı onaylamamıştır. 1986’da ise Ronald Reagan’ın başkanlığı sırasında antlaşmadan imzasını tamamen çekecektir.

1969’daki sınır savaşını SSCB ile yaşanabilecek daha büyük bir hesaplaşma için uyarı olarak algılayan Mao, 1971’den itibaren ABD ile ilişkilerini düzeltme yoluna gitmiştir. ABD Ulusal Güvenlik Danışma­nı Henry Kissinger’in 1971’de Pekin’i ziyaretinden sonra, 1972’de Richard Nixon Çin Halk Cumhuriyeti (ÇHC)'ne giden ilk ABD Başkanı oldu. Bu arada, ÇHC’nin destekçilerinin sayısının oldukça arttığı BM Genel Kurulu’nda 1971’de alınan bir kararla ÇHC’nin BM’de Çin’i temsil etmesine karar verilmiştir. ABD, ÇHC’nin Üçüncü Dünya ülkeleri üzerinde artmakta olan nüfuzunun kendisinin aleyhine olabileceğini, bu ülkeyle biran önce normalleşmeye gitmesi gerektiğini hesap ederek hareket etmiş; Nixon’un ziyareti sırasında ABD-­ÇHC ilişkilerindeki Kore Sava­şı’ndan beri devam eden 20 yıllık düşmanlık sona ermiştir. İki devletin yayınladıkları Şanghay Bildirgesi’yle ABD, Tayvan’ı ÇHC’nin bir parçası olarak tanımıştır. ABD­ ile ÇHC arasındaki diplomatik ilişkiler ise 1979’da kurulacaktır.

Vietnam Savaşı ile birlikte Amerikan kamuoyunun ilk kez bir dış politika ko­nusunda son derece hassas davranmaya başlamıştır. Savaş karşıtlığı, otorite kar­şıtlığına dönüşmüş ve toplumsal gerilim yükselmiştir. ABD’nin Vietnam Savaşı başlarken kendisine stratejik hedef olarak belirlediği, “komünizmin bölgede yayılmasının önlenmesi” amacına ulaşılamamıştır. Diğer yandan Vietnam Savaşı, “Vietnam Sendromu” teriminin ABD askeri literatüründe kendine yer bulmasına yol açmıştır. İlerleyen yıllarda ABD ordusunun girdiği savaş­larda işlerin yolunda gitmemesi durumunda bu terime atıf yapılacaktır.

Ocak 1968’de Çekoslovakya Komünist Partisi Birinci Sekreteri olan Alexander Dubçek ekonomik ve siyasal hayatta "Prag Baharı" adı verilen reformlar yapmaya başladı. Bireysel özgürlükleri ve basın özgürlüğünü genişletti. Adem­i merkezi­ yetçi bir yönetim anlayışı benimseyerek ülkenin Çek ve Slovak cumhuriyetleri olarak iki idari birime ayrılması için adım attı.

Küba Bunalımı’nda, SSCB ile pazarlık yaparak Türkiye’deki Jüpiter füzelerini kal­dıran ABD’nin Ankara nezdindeki güvenilirliğinde bir sarsıntı olmuştu. Diğer yandan Türkiye ile ABD arasındaki asıl güven bunalımı 1964’te yaşanmıştır. Türkiye’nin Kıbrıs Türk halkını korumak için Ada’ya askerî müdahalede bulunma girişimi 1964 tarihli Johnson Mektubu ile, Türk ordusuna verilmiş olan Amerikan silahlarının Kıbrıs harekâtında kullanılamayacağı gerekçesiyle engellenmiştir. Johnson Mektubu’ndan sonra belirgin biçimde -Vietnam Savaşı'ndan sonra tüm dünyada olduğu gibi- Türkiye’de Ameri­kan karşıtlığı yükselmiş; 1960’la­rın sonunda haşhaş (afyon) anlaşmazlığı ve Türkiye’deki Amerikan askerleri­nin statüsü gibi sorunlar ikili ilişkilerin iyice gerilmesine neden olmuştur.

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, Avrupa merkezli olarak başlayan Soğuk Savaş’ın neden olduğu önemli gelişmelerden biri de Avrupa’da bütünleşmeye yönelik giri­şimlerin artmasıydı. Avrupa bütünleşmesi, başlıca üç amaç doğrultusunda gün­deme getirilmişti. Bunlar; geleneksel Alman­ Fransız düşmanlığına son vermek, iş birliği ortamı yaratarak kıtanın ekonomik koşullarını iyileştirmek ve SSCB karşısında istikrarlı bir Batı Avrupa yaratabilmek. 

Avrupa bütünleşmesi amacı doğrultusunda atılan ilk adım, Fransa ve Almanya’nın öncülüğünde Belçika, Lüksemburg, Hollanda ve İtalya’nın katılımıyla 1951’de imzalanan Paris Antlaşması’yla Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu'nun kurulması olmuştur. Kömür­ çelik sektöründe uluslarüstü nite­likli bir örgütlenme, bütünleşme için bir başlangıç olarak görüldü ve kısa zaman­ da siyasi alanı da kapsayacak bir birlik kurma girişimlerine geçildi. Bu çerçevede, Avrupa Savunma Topluluğu ve Avrupa Siyasi Topluluğu adı altında kendi ordusu bulunan ve siyasal açıdan da ortak karar alacak bir Avrupa yapılanması yönünde­ki çabalar 1954 itibarıyla başarısızlığa uğradı. Bu başarısızlığın en önemli nedeni, başta Fransa olmak üzere, üye ülkelerin egemenliklerini üst bir otoriteye devret­mek istememeleriydi.

25 Mart 1957’de imzalanan Roma Antlaşması’yla Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) ve Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu (AAET) kurulmuştur. Avrupa’da demokrasiyle yönetilen tüm ülkelerin bu örgütlere üye olabileceğinin belirtildiği Roma Antlaşması’nda mal, hizmet, sermaye ve kişilerin serbest dolaşımı ve bir gümrük birliğine dayanan bir ortak pazar kurulması öngörülmüştür.

1960’ta Avus­turya, Danimarka, İsveç, Norveç, Portekiz, İsveç, İsviçre ve İngiltere tarafından dış ticaret hedef­leriyle sınırlı olmak üzere Avrupa Serbest Ticaret Alanı  oluşturulmuştur.

1950’lerin ikinci yarısından itibaren bölgeye Mısır devlet başkanı Cemal Abdül Nâsır liderliğindeki Arap milliyetçiliği damgasını vurmaya başlamıştı. 1958’de Mısır’la Suriye’nin birleşmesiyle oluşan Birleşik Arap Cumhuriyeti 1961 yılında çöktüyse de Nâsır’ın temsil ettiği liderlik, 1960’lar boyunca bölge ülkelerini etki­ lemeye devam etti. Devlet eliyle kalkınmaya dayanan, toprak reformuna öncelik veren bir ekonomi politika ile harmanlanmış Nâsırcı model, Suriye ve Irak gibi ülkelere de ilham vermişti. Nâsırcılığın bir diğer önemli öğesi Arap birliği fikriydi. Nâsırcılık ve Soğuk Savaş koşullarının bileşimi bölgede farklı bir bölünmeye yol açtı. İlk olarak, iki süper güç arasındaki çatışma bölgeyi etkiliyordu. Özellikle ABD tarafından desteklenen İsrail’e karşı, SSCB de Mısır ve Suriye gibi ülkelere silah yardımında bulunuyordu. İkincisi, Nâsırcı çizgiyi takip eden ve hızlı bir dö­ nüşümden yana olan devletlerle siyasal ve toplumsal dönüşüm konusunda daha ihtiyatlı olan hanedanların yönettiği devletler arasında bir ayrışma yaşanıyordu.

II. Dünya Savaşı’ndan sonra dünya petrol rezervlerinin yaklaşık % 70’ine sa­hip olan Orta Doğu coğrafyasının önemi giderek artmaya ve özellikle ABD ve Batı’nın Orta Doğu ülkeleriyle ilişkilerinin temel parametresini petrol oluştur­maya başlamıştı. Venezüella, Suudi Arabistan, Irak, İran ve Kuveyt gibi rezerv sahibi ülkeler, petrol fiyatlarını belirlemek ve kendilerini ilgilendiren sorunlarda ortak hareket edebilmek için 1960 yılında bir araya gelerek Petrol İhraç Eden Ül­keler Örgütü’nü (OPEC) kurmuşlardı. 1967’deki Arap­-İsrail Savaşı’nda bu ülke­ler ilk defa petrolü bir siyasal silah olarak kullanmaya başlamışlardı. Herhangi bir Arap ülkesine saldıran ya da İsrail’e yardım eden devletlere petrol ambargosu uygulayacaklarını bildiren petrol üreten Arap devletleri, 6 Haziran’da ABD’ye ve İngiltere’ye petrol sevkiyatını durdurmuşlardı. Ancak savaş kısa sürdüğü için am­bargo da kısa sürede sona ermişti. Yine de bu durum, petrol ihraç eden Arap ülke­lerini bir araya getirerek 1968 yılında Petrol İhraç Eden Arap Ülkeleri Örgütü’nün (OAPEC) kurulmasına zemin hazırladı.