SİYASİ TARİH II - Deneme Sınavı - 13

Savaşta en büyük yıkımlardan birini de İngiltere yaşadı. Savaşın ekonomik ve toplumsal yıkımı 1945 seçimlerinde kendisini gösterdi. Zaferin mimarı Churchill iktidarı kaybetti. İşçi Partisi lideri Clement Attlee Başbakan, sendikacı Ernest Bevin de Dışişleri Bakanı oldular. Yeni yönetim savaşın olumsuz izlerini ortadan kaldırmak için bir dizi ekonomik/toplumsal reforma giriştiyse de 1947’ye gelindiğinde kaynak yetersizliği baş gösterdi. İngiltere ekonomik reformlarını sürdürmek için iki yola başvurdu: Öncelikle harcamalarını kıstı. Eski sömürgelerine birer birer bağımsızlıklarını verdi. Böylece XIX. yüzyıla damgasını vuran İngiliz İmparatorluğu XX. yüzyılın ortasında “başat güç” olmaktan çıkıyordu. İkinci olarak ABD’den borç aldı ve dünya egemenliğine ilişkin sorumluluklarını ABD’ye devretti.

Doğru cevap D'dir.

Savaş sonrasında Orta Doğu’da gerçekleşen ve belki de dünya çapında etkileri olan gelişme İsrail devletinin kurulmasıydı. Üç büyük din için kutsal sayılan topraklarda bir Yahudi devleti kurulması Orta Doğu’daki dengeleri bir daha sağlanamamak üzere bozdu. Tüm Yahudileri İsrail’de toplamayı hedef­leyen Siyonist hareketin ilk kongresi 1897’de İsviçre’nin Basel kentinde toplanmıştı. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Filistin’deki Osmanlı yönetiminin sona ermesi Yahudi devletinin kurulmasının önündeki en önemli engeli kaldırdı. Daha savaş bitmeden 2 Kasım 1917’de, İngiliz Dışişleri Bakanı Arthur James Balfour, Siyonist hareketin önderlerinden Lord Rothschild’e yazdığı mektupta Filistin’de Yahudi halka bir yurt sağlama konusundaki desteğini dile getirdi. Birinci Dünya Savaşı’nın ardından kurulan İngiliz manda yönetimi Filistin’e Yahudi göçünün önünü açtı. Hitler’in iktidara gelmesiyle Almanya’dan önemli sayıda Yahudi Filistin’e göçtü. 1928’de 150 bin olan sayı, 1937’de 400 bine, 1947’de 570 bine ulaştı (Arapların sayısı 1.2 milyondu). Bir yandan göçlerle çıkan Arap-Yahudi anlaşmazlıklarını bastırmak İngiliz yönetimi için her geçen gün daha da zorlaşıyordu. Diğer yandan, Haganah örgütü ve onun vurucu gücü Palmah ile İrgun, Lehi gibi silahlı milis grupların 1944’ten sonra bağımsız bir devlet kurmak için İngiliz yönetimine karşı mücadele başlattılar.

Doğru cevap E'dir.

1973’te petrol ambargosuyla başlayan ekonomik kriz Batı ekonomileri için başta ciddi zorluklara neden olsa da petrol üreten ülkelere akan kaynakların bu ülkeler tarafından kullanım biçimi, Batı ekonomilerinin krizden maksimum faydayı sağlamalarıyla sonuçlandı: Öncelikle kriz sonucu büyük gelirler elde eden İran, Irak, Venezuela, Cezayir gibi ülkeler elde ettikleri büyük fonları ulusal kalkınma programlarının finansmanında kullandılar.

ABD ve İngiltere’nin öncülüğünde başlayan dönüşüm kısa zamanda bütün
Batı dünyasına yayıldı. Ekonomide tam liberalleşmeye dayanan bu yeni ekonomik
anlayış, arz-yanlı ekonomi politikalar çerçevesinde devletin ekonomideki rolünün
iyice azaltılması, sermaye ve emeğin tam esnekliği ve NAFTA ve AB gibi uluslararası ekonomik entegrasyonların güçlendirilmesi gibi uygulamalara dayanmaktaydı.
İlk olarak ABD Başkanı George Bush tarafından 1991’de dile getirilen yeni
dünya düzeni kavramı siyasal olarak da tüm dünyanın yeniden şekillendirilmesine dayanmaktaydı. Doğru cevap B'dir.

1992’de yapılacak ABD başkanlık seçimlerinden birkaç ay öncesine kadar, gerek
Amerikan gerekse dünya kamuoyundaki genel beklenti 1988’de başkan seçilen
Başkan George Bush’un seçimi rahatlıkla yeniden kazanacağı yönündeydi. Çünkü, Bush dönemi ABD’nin II. Dünya Savaşı’ndaki zaferinden sonraki en önemli zaferine sahne olmuş, ABD önce Doğu Bloku’nun sonrasında ise SSCB’nin çökmesiyle Soğuk Savaş’ı kazanmıştı. Üstelik, 1991’deki Körfez Savaşı’ndan da ABD muzaffer bir şekilde ayrılmış, Vietnam utancı aşılmıştı. ABD tek hegemonik güç olarak kalmış, uluslararası sistemin yapısı tamamen değişmişti. Bush yönetimi artık yeni bir dünya düzeninden söz etmekteydi. Bütün bu parıltılı başarılara rağmen seçimi Demokrat Parti’nin adayı olan Bill Clinton kazandı.

Clinton yönetimi askerî harcamaları kısarak vergi politikalarıyla kamunun sosyal
harcamalarını arttırma yolunu seçti. Doğru cevap E'dir.

1992 başkanlık seçimlerinde George H. W. Bush  seçimi kaybetmiş, 1993'te Bill Clinton sekiz yıl sürdüreceği yönetimi ele almıştır.  2000 yılında yapılan tartışmalı seçimleri kılpayı kazanan Cumhuriyetçi Parti ve onun başkan adayı George W. Bush 2001'de başkanlık koltuğuna oturmuştur. Doğru cevap D'dir.

11 Eylül saldırısının ardından ABD dış politikasının merkezine güvenlik ve
terörle mücadele oturtuldu. ABD’nin güvenlik kaygılarını ortaya koyarak, 2001
sonlarında Afganistan’da başlattığı askerî operasyon artık yeni bir dönemin başladığını göstermekteydi. Bu yeni dönemde, ABD çok-taraf­lılık ve meşruiyet gibi olgulara/kavramlara artık önem vermeyecek, dış politikada diplomasi ve barışçı yöntemlerin yerine doğrudan askerî güç kullanılması gibi yöntemler benimsenecektir. Askerî harcamaların artışını ve silahsızlanma girişimlerinin de rafa kaldırılmasını (örneğin ABD 1969 yılında imzalanan Anti-Balistik Füze Antlaşması’ndan 2002’de çekilme kararı aldı) içeren bu yeni politika uluslararası istikrarsızlığı arttırdığı gibi Amerikan hegemonyasına duyulan tepkiyi hızla büyüttü, ABD’nin geleneksel müttefikleriyle bile ciddi görüş ayrılıkları yaşamasına neden oldu.

Yeni dünya düzeniyle uyuşmadığı düşünülen Irak, İran, Kuzey Kore gibi ülkelerin “haydut devletler” olarak adlandırılması ise 1993-2001 döneminde başkanlık yapan Bill Clinton döneminde olmuştur. Doğru cevap E'dir.

1995’te postkomünist rejimlere sahip olmayan fakat Soğuk Savaş koşullarının
etkisiyle AB’ye üye olmayı tercih etmeyen Avusturya, Finlandiya ve İsveç’in katılımıyla ilk genişlemesini yapan AB, tamamına yakını eski Doğu Bloku ülkelerinden oluşan aday ülkelere çeşitli fonlar aktararak bu ülkeleri üyeliğe hazırlama politikası izlemeye başladı. 2001 yılında yapılan Laeken Zirvesi’nde ise 2004 yılında 10 ülkenin üyeliğe kabul edilmesi kararlaştırıldı. Böylece, AB Doğu Avrupa ülkelerinin çoğunun dönüşümlerini tamamladığını düşünerek Avrupa’nın tek bir yapı içerisinde birleştirilmesi yönünde en önemli adımını atmış oldu. Doğru cevap A'dır.

Yeltsin döneminde, Moskova’nın kendi topraklarında otoritesini sağlamlaştırma yolunda attığı adımlara paralel olarak eski Sovyet coğrafyasındaki etkinliğini de yeniden tesis etme yönünde bir politikayı da uygulamaya soktuğu görülmektedir.
Bunun da ilk ayağını 1991 sonlarında eski SSCB ülkelerinin üye olduğu Bağımsız
Devletler Topluluğu’nun kurulması oluşturdu. Moskova’nın baskılarıyla, birçok
yeni bağımsızlığını kazanmış devlet bu topluluğa üye olmak zorunda kaldı. Moskova 1993’te ilan ettiği “Yakın Çevre Doktrini” ile post-Sovyet coğrafyanın hâlâ kendi etki alanında olduğunu ve bu coğrafyaya yabancı güçlerin yerleşmesine izin verilmeyeceğini açık bir biçimde ilan etti. Bu çerçevede, Gürcistan’da Gamsahurdia, Azerbaycan’da Ebulfeyz Elçibey gibi Rusya karşıtları Moskova tarafından düzenlenen operasyonlarla iktidardan uzaklaştırıldı. Petrol ve doğal gaz gibi enerji kaynaklarının Moskova’nın razı olmayacağı bir formülle Batı’ya nakledilmesine izin verilmeyeceği açık bir biçimde vurgulandı.
Moskova’nın bölgeye dönüşü Batı tarafından da belli oranda desteklenecektir.
1997 yılında patlak veren Asya ekonomik krizi sonrasında ekonomisi daha da
kırılgan bir hâl alan Rusya’da, Yeltsin’e olan destek azalmaya başladı. Durumunun sarsıntıda olduğunu gören Yeltsin eski bir KGB
görevlisi olan Vladimir Putin’i önce başbakanlığa getirdi. Sonrasında 1999 Aralık’ında istifa ederek Putin’in kendi yerine devlet başkanı olmasını sağladı. Doğru cevap D'dir.

Sırp ve Hırvatların Boşnaklara yönelik saldırılarını kesmeyi reddetmeleri üzerine, devreye ABD yönetimi girdi. ABD, NATO şemsiyesi altında Bosna’daki Sırp hedef­lerine yönelik büyük bir hava harekâtı başlattı. 30 Ağustos’ta başlayan hava harekâtı Sırpların ateşkesi kabul etmeleri sonucunda 20 Eylül 1995’te sona erdirildi. ABD Dışişleri Bakanlığı tarafından oluşturulan bir barış planı, Washington’un yoğun çabaları ve taraf­lara uyguladığı baskıyla imzalandı. Boşnak, Hırvat ile Sırp liderler tarafından 14 Aralık’ta imzalanan Dayton Barış Anlaşması ile Bosna-Hersek’in, Bosna-Hersek Federasyonu ve Sırp Cumhuriyeti’nden oluşan tek bir devlet olması kararlaştırıldı. Doğru cevap B'dir.

13 Eylül 1993’te barış sürecinin de temel metni olan İlkeler Bildirgesi, Washington’da ABD Başkanı Bill Clinton’un öncülüğünde İsrail
Başbakanı İshak Rabin ve Filistin lideri Yaser Arafat tarafından imzalandı. Doğru cevap 'dir.

ABD’nin uluslararası desteği arkasına alarak müdahalede bulunduğu ilk yer Irak oldu. Böylelikle, Çöl Fırtınası Operasyonu adı da verilen Körfez Savaşı 17 Ocak 1991’de başlatıldı. Doğru cevap A'dır.

Asya’daki en önemli güç olan ve sürekli büyüyen Çin'in ekonomik yükselişine karşı ABD öncülüğündeki Batı, Çin’i çevrelemek yerine onunla işbirliği yoluna gitmeyi tercih etti. Nitekim,2001 yılına gelindiğinde Çin’in Dünya Ticaret Örgütü üyeliği onaylanmıştı.Asya’da bölgesel güvenliği tehdit edebilecek en önemli ülke ise Kuzey Kore’ydi. 1993 yılında Kuzey Kore NPT’den çekildiğini ve nükleer silah sahibi olmaya aday olduğunu açıkladı. ABD’nin girişimleriyle Kuzey Kore’nin NPT’ye bağlı kalacağını taahhüt ettiği bir antlaşma imzalandı. Antlaşmaya göre ABD, Japonya ve Güney Kore ile birlikte nükleer reaktörlerin geliştirilmesine yardım edecekti. Bu anlaşma 90’lar için önemli bir uzlaşma ortamı yarattıysa da 2000’lerde ABD ve Kuzey Kore gerginliği tırmanmaya başladı. Güvenlik konusu Asya’nın diğer bölgelerinde kendisini gösterdi.

1947 yılında topraklarının üçte ikisinin yönetimi Hindistan’a üçte birinin yönetimi Pakistan’a bırakılan Keşmir, iki ülke arasında önemli bir sorun oluşturdu. Nüfusunun çoğunluğunu Müslümanların oluşturduğu Keşmir’de Hindistan ile Pakistan’ın iktidar mücadelesi 1947’den 1990’lara dek devam etti. Keşmir sorunu konusundaki ihtilaf, Müslüman militanlarla Hindistan yönetiminin çatışması sonucunda iki ülkeyi 1998 ve 2002 yıllarında savaşın eşiğine getirdi.

Doğru cevap C'dir.

Vichy Hükûmeti, Fransa’nın işglali sonrası Almanya tarafından Güney Fransa’da kurulmuş kukla bir hükûmetti. Almanların safında yer alan rejim, ulusal geleneklere dönmeyi önermiş, otoriter devlet anlayışıyla faşizme yaklaşmıştı. Rejim, sendikaları kaldırarak kıra dönüşü özendirmeye çalışmıştı. Yahudilere karşı ırk ayrımı gütmüştü. 1944 yılında Paris’in kurtarılmasıyla birlikte
varlığı sona erdi.Doğru cevap C'dir.

ABD’nin savaşa sürüklenmesinde Japonya’nın yayılmacı niyetleri önemli rol oynadı. Şöyle ki Japonya’da nüfus Dünya Savaşı’na kadar son 20 yılda beklenmedik bir artış göstermişti. Japon Adaları hızla artan bu nüfusu besleyemedi. Japonlar gıda maddesi ve çeşitli ham madde ihtiyacını karşılamak için önce uluslararası piyasayla iş birliği yoluna gittiler. Doğru cevap E'dir.

Doğu Avrupa’daki sosyalist rejimlerin 1989’da, SSCB’nin ise 1991’de dağılmasının ardından dünyadaki diğer komünist rejimler de birer birer değişim sürecine girdiler. 21. yüzyıla girerken dünya üzerinde komünist rejimi sürdüren çok az sayıda ülke kalmış, bunlar da (Kuzey Kore dışında) liberalleşme yönünde önemli adımlar atmıştı. Komünizmin çöküşü, Batı blokuna iki kutuplu dünya düzeninde sadece muzaffer taraf olmayı sağlamamıştı. Çünkü bu durum yalnızca 16. yüzyıldan beri süren hegemonya savaşları çerçevesinde bir ülke ya da ülkeler grubunun başarısı olarak değerlendirilebilecek bir olgu değildi. Bu durum, SSCB’de simgeleştiği gibi Batı medeniyetine ve onun temsil ettiği değerler sistemine karşı alternatif bir sistem ve değerler sistemi sunan sosyalizmin yenilgisiydi. Yani Batı dünyası 16. yüzyıldan bu yana en büyük alternatifini yenmeyi başarmıştı. Soğuk Savaş sadece devletler ve devlet grupları arasındaki bir mücadele değil, ideolojiler hatta paradigmalar arasındaki bir savaştı. Bu büyük ve çok yönlü savaşı kazanan Batı dünyası, beklenileceği gibi, sahip olduğu bütün değerleri ve kurumları başta eski komünist ülkeler olmak üzere tüm dünyaya yayma yoluna gitti.
Bu çerçevede ortaya atılan “yeni dünya düzeni” kavramı sadece ABD hegemonyasına dayalı tek kutuplu bir uluslararası sistemi değil, aynı zamanda Batı dünyasına ait ekonomik, siyasal, ideolojik ve kültürel değerler ile kurumların da tüm dünyaya benimsetilmesini ve yerleştirilmesini ifade etmekteydi. Bu değer ve kurumlar kabaca iki bağlama oturmaktaydı: Kapitalist ekonomi ve liberal demokratik bir siyasal yapı.

İlk olarak ABD Başkanı George Bush tarafından 1991’de dile getirilen yeni dünya düzeni kavramı siyasal olarak da tüm dünyanın yeniden şekillendirilmesine dayanmaktaydı.
Özellikle insan hakları, hukukun üstünlüğü ve demokrasi kavramlarının uluslararası
toplum açısından olmazsa olmaz hâle getirildiği yeni dönemde, tüm devletlere siyasal
anlamda da liberalleşmeye gitmeleri vaaz edildi. ABD ve Batı Avrupalı müttefikleri
tarafından yeni dünya düzeninin temel siyasal değerleri olarak görülen bu değerlerin
dünyanın geri kalanına benimsetilmesi için gerektiğinde baskı hatta kuvvet kullanma gibi
yollara bile başvurulacaktı. ABD ve müttefiklerine aşağıda değinilecek bazı kriz dönemlerinde siyasal, ekonomik ve hatta askerî yöntemleri kullanma imkânını sağlayan
temel nedenlerden biri hiç şüphesiz iki kutuplu dünya sisteminin ortadan kalkması oldu.
Soğuk Savaş döneminde SSCB’nin tepkilerini dikkate almak zorunda olan ABD, “dengeleyici gücün” ortadan kalkması nedeniyle Bosna, Kosova, Afganistan müdahalelerinde görüldüğü gibi çok daha rahat hareket edebilme şansını yakaladı. Bu durum hiç kuşkusuz Soğuk Savaş döneminde iki blok arasındaki dengeleri kullanarak iç ve dış politikasında görece
özerk politikalar izleyebilen Üçüncü Dünya’nın da çöküşüne neden oldu. 1950’lerde doğan Üçüncü Dünya hareketi dünya ekonomisinde yukarıda belirtilen neoliberal dönüşümün de büyük etkisiyle 1990’larda tamamen ortadan kalktı. Komünizmin çöküşü sadece Doğu Bloku’nun değil -hiçbir zaman başaramasalar da- alternatif bir blok olma iddiasındaki Üçüncü Dünya Bloku’nun da çökmesine yol açmıştır.

Bütün bu parıltılı başarılara rağmen seçimi Demokrat Parti’nin adayı olan Bill
Clinton kazandı. Bu durum Amerikan halkının 1980’de Reagan’ın başkan seçilmesinden
beri 12 yıldır süren Cumhuriyetçi iktidardan memnuniyetsizliğini ve değişim
isteğini göstermekteydi. Reagan iktidarıyla birlikte uygulamaya sokulan neoliberal
politikalar, Amerikan halkının özellikle yoksul kesimlerinde büyük bir tahribat yaratmıştı.
Üstelik, II. Soğuk Savaş konjonktüründe ABD’nin müthiş bir silahlanma
politikası izlemesi başta ekonomiyi canlandırdıysa da bir süre sonra silahlanma harcamaları
bütçe üzerinde büyük bir yük oluşturmaya başlamış, sosyal harcamalarda
önemli düşüşler ortaya çıkmıştı. Bu durum ekonomik koşullarının düzelmesini isteyen
geniş halk kitlelerinin Demokrat Parti’ye yönelimde çok etkili oldu.
Clinton yönetimi askerî harcamaları kısarak vergi politikalarıyla kamunun sosyal harcamalarını arttırma yolunu seçti. Dünya ekonomisindeki konjonktürel büyüme eğiliminin de etkisiyle 2001 yılına kadar süren Clinton yönetimi Monica Lewinsky skandalına rağmen Amerikan halkının önemli bir kesimi tarafından desteklendi.
Clinton yönetimi, izlediği dış politikada da önemli bir destek buldu. Üstelik bu destek sadece ABD kamuoyundan değil, dünya kamuoyu tarafından da verilmekteydi. Bunun temel
nedeni, Clinton yönetiminin uluslararası sorunları ve krizleri çok-taraf­lılık çerçevesinde çözmeye çalışmasıydı. ABD başta müttefik devletler olmak üzere diğer devletlerle işbirliği yapmak, sorun ve krizleri ilgili tüm aktörlerle görüşerek ve sürece katarak çözmek yolunu benimsemişti. Ayrıca sorunların çözümünde özellikle BM gibi uluslararası platformlar kullanılarak ve uluslararası hukuka dayanılmaya çalışılarak bir meşruiyet kazanılmaya
da çalışılmaktaydı. Bu durum, ABD hegemonyasının uluslararası toplumun önemli bir kesimi tarafından saygı duyulan hatta meşru görülen bir olgu olmasını sağladı.

Eski Doğu Bloku ülkelerinin hızlı bir dönüşüm başlatarak liberal demokratik bir siyasal ve ekonomik sistem kurma yolundaki istekleri Almanya, Fransa, İngiltere gibi büyük Avrupa güçleri tarafından desteklendi. Bu dönüşümün sağlanmasında AB çok önemli bir araç ve platform olarak görüldü. AB üyeliğinin eski komünist rejimlerin dönüştürülmesinde kullanılması, dönüşüm sürecinin hem hızını hem de yoğunluğunu arttırdı. Özellikle, 1993 yılında Kopenhag zirvesinde belirlenen ve “Kopenhag kriterleri”nin (işleyen bir piyasa ekonomisine ve demokrasi ile insan haklarına dayalı bir ekonomik ve siyasal yapıya sahip olma) AB’ye üyelik için zorunlu tutulması, postkomünist rejimler için bir yol haritası sunmaktaydı. Böylelikle, yeni dünya düzeninin Doğu Avrupa’ya ihracını sağlayan temel dinamik AB olacaktı.

1995’te postkomünist rejimlere sahip olmayan fakat Soğuk Savaş koşullarının etkisiyle AB’ye üye olmayı tercih etmeyen Avusturya, Finlandiya ve İsveç’in katılımıyla ilk genişlemesini yapan AB, tamamına yakını eski Doğu Bloku ülkelerinden oluşan aday ülkelere çeşitli fonlar aktararak bu ülkeleri üyeliğe hazırlama politikası izlemeye başladı. 2001 yılında yapılan Laeken Zirvesi’nde ise 2004 yılında 10 ülkenin üyeliğe kabul edilmesi kararlaştırıldı. Böylece, AB Doğu Avrupa ülkelerinin çoğunun dönüşümlerini tamamladığını düşünerek Avrupa’nın tek bir yapı içerisinde birleştirilmesi yönünde en önemli adımını atmış oldu.

Moskova’nın bölgeye dönüşü Batı tarafından da belli oranda desteklenecektir. Clinton döneminde benimsenen “Önce Rusya” (Russia First) politikası çerçevesinde ABD yönetimi, bölgenin istikrarsızlaşmasını büyük bir tehlike olarak gördüğünden Rusya’nın bölgede stabilizatör güç olarak kalmasının daha iyi olacağını düşünmekteydi. Üstelik, Rusya’da Batı yanlısı bir yönetimin yıkılmasının yeni dünya düzeni açısından çok büyük bir tehlike olduğu da bilinmekteydi. Rusya ardıl devlet olarak SSCB’nin bütün kitle imha silahlarını devralmıştı. Bu silahların kaosa girmiş ya da Batı karşıtlığına yönelmiş bir Rusya’da olması Batı açısından çok büyük bir tehditti.

1997 yılında patlak veren Asya ekonomik krizi sonrasında ekonomisi daha da kırılgan bir hâl alan Rusya’da, Yeltsin’e olan destek azalmaya başladı. Yeltsin’i yeni Rusya’nın mimarı olarak gören ve destekleyen Batı ülkelerinde, Yeltsin’in yerine Batı’ya meydan okuyabilecek bir yeni liderin iktidara gelebileceği korkusu yaşanmaktaydı. Rusya’da komünistlerin ve milliyetçilerin güçlenmesi bu korkuyu daha da büyütmekteydi. Durumunun sarsıntıda olduğunu gören Yeltsin eski bir KGB görevlisi olan Vladimir Putin’i önce başbakanlığa getirdi. Sonrasında 1999 Aralık’ında istifa ederek Putin’in kendi yerine devlet başkanı olmasını sağladı.