SİYASİ TARİH II - Deneme Sınavı - 12

Nitekim, Soğuk Savaş sonrasında ABD’nin uluslararası desteği arkasına alarak müdahalede bulunduğu ilk yer Irak oldu. Böylelikle, Çöl Fırtınası Operasyonu adı da verilen Körfez Savaşı 17 Ocak 1991’de başlatıldı. Irak’a müdahaledeki temel amaç, petrolün Batı’ya sorunsuz akışını sağlayabilmekti. Bu savaş, BM Güvenlik Konseyinin 2 Mart 1991 tarihinde aldığı 686 sayılı ateşkes kararıyla son buldu. Söz konusu karar, Kuveyt’in egemenliğinin yeniden tesis edildiğini vurguluyordu.

Körfez Savaşı’nın sonrasında ABD, Orta Doğu’daki sorunları çözmek için İsrail ile
uzun yıllardır ihtilaf içinde olan Arap devletlerini ve Filistinlileri barış masasına
oturmaya ikna etti. Barış Konferansı 30 Ekim 1991’de ABD ve Sovyetler Birliği’nin
öncülüğünde İsrail, Suriye, Lübnan, Ürdün ve Ürdün/Filistin delegasyonunun katılımıyla
Madrid’de başladı. Konferans iki turlu görüşmelerden oluşmaktaydı: İsrail
ve Arap devletlerinin katıldığı çok taraflı görüşmeler ve bu devletlerin İsrail’le
yaptığı iki taraflı görüşmeler. Çok taraflı görüşmelerde bölgeyi ilgilendiren ekonomik
işbirliği, su, çevre, mülteciler, silahsızlanma gibi konular ele alındıysa da görüşmelerden
kesin bir sonuç elde edilemedi. Ancak, bu konferans dizisi, o tarihe
kadar İsrail’le ihtilaflı Arap devletlerinin barış masasına oturarak siyasi tutumlarını
değiştirdiklerini göstermeleri açısından önemliydi. İkili görüşmeler ise İsrail-
Suriye, İsrail-Lübnan, İsrail-Ürdün ve İsrail-Ürdün/Filistin delegasyonu arasındaki
tarihsel problemleri çözmek amacıyla gerçekleştirildi. İsrail-Suriye görüşmeleri
1967’den beri İsrail işgali altında bulunan Golan Tepeleri’ne, İsrail-Lübnan görüşmeleri
yine 1982’den beri İsrail işgalinde bulunan güney Lübnan’a odaklandıysa
da bu görüşmelerden de kesin bir sonuç elde edilemedi. Sadece 1994 yılında İsrail
ile Ürdün arasında bir barış antlaşması imzalandı

ABD, 20 Eylül 2001’de Afganistan’a El-Kaide’ye ait eğitim kamplarını kapatmasını ve El-Kaide liderlerini ABD’ye teslim etmesini talep eden bir ültimatom gönderdi. Afganistan’daki Taliban yönetimi, Usame Bin Ladin’in 11 Eylül saldırıları ile bağlan­tısı olduğunu gösteren bir delil olmadığını öne sürerek bu ültimatomu reddetti. Bu sürecin sonunda uluslararası terörizmle mücadelenin ilk uygulama alanı Afganistan oldu. 7 Ekim 2001 tarihinde hem terör eylemlerinin sorumlusu olarak görülen El-Kaide’ye hem de El-Kaide’yle işbirliği içerisinde olduğu düşünülen ve Usame Bin Ladin’i saklamakla suçlanan Afganistan’daki Taliban rejimine karşı başlatılan bu savaşa Sürekli Özgürlük Operasyonu adı verildi. Kasım ayının sonuna gelindiğin­de ABD Afganistan’da Taliban rejimine muhalif Kuzey İttifakı güçleriyle işbirliğine giderek Mezar-ı Şerif, Kabil ve Taliban’ın ruhani merkezî olan Kandahar’ı ele geçirdi ve Taliban rejimine büyük bir darbe indirdi. Operasyondan hemen hemen iki ay sonra Afganistan’da bir geçiş hükûmeti kuruldu, başına da Hamid Karzai getirildi. ABD 2001’in Aralık ayında Afganistan müdahalesinin başarılı olduğunu dile getirse de terör eylemlerinin sorumlusu olarak gösterilen Usame Bin Ladin ele geçirileme­di. Ayrıca Taliban ve El-Kaide militanları 2002’nin Eylül’ünde koalisyon güçlerine ve Afgan hükûmetine karşı cihat ilan ettiler. Taliban güçleri özellikle Pakistan’ın Peş­tun bölgesinde örgütlenerek gerilla savaşı yürütmeye başladılar. Birçok Amerikan ve Afgan askerî Taliban güçlerince öldürüldü. Dolayısıyla 2003 yılına gelindiğinde, ABD’nin Sürekli Özgürlük Operasyonu tam bir zaferle sonuçlanmamıştı.

Soğuk Savaş’ın bitmesinin ardından yükselen ekonomik gücün Japonya ve Asya Kaplanları (Tayland, Tayvan, Singapur, Hong Kong, Güney Kore, Malezya) olaca­ğı dile getirilmeye başlanmıştı. Ayrıca SSCB yıkılmış olmasına rağmen Çin Halk Cumhuriyeti’nin neredeyse bir süper güç mertebesine yükselmesi, 1990’larda Asya kıtasının daha fazla ön planda olacağına dair yorumların yapılmasına yol açıyordu. Fakat ABD hem ekonomik hem de siyasal olarak uluslararası sistemde güçlü bir üstünlük elde ederken Asya’da ortaya çıkan bir dizi ekonomik kriz ve siyasal sorun kıtanın ABD karşısında güç kaybetmesine neden oldu.

1990’da Japonya’da baş gösteren ekonomik kriz, ülkeyi siyasi istikrarsızlığa sürükledi. 1990’ların sonuna gelindiğine Japonya ekonomik durgunlukla uğraşıyordu. Üstüne üstlük Japonya’daki bu durgunluk, 1997’de Doğu Asya’da mali krizin patlak vermesiyle daha da derinleşti. Tayland’da başlayan, Güney Kore ve Endonezya başta olmak üzere Asya Kaplanları olarak bilinen birçok Doğu Asya ülkesini derinden etkileyen ekonomik kriz, bölgeyi aşarak küresel bir krize yol açtı. Yine de ABD bu krizden kısmi bir zarar gördü.

Asya’daki en önemli güç olan ve sürekli büyüyen Çin ise söz konusu ekonomik krizi yara almadan atlattı. Çin’in ekonomik yükselişine karşı ABD öncülüğündeki Batı, Çin’i çevrelemek yerine onunla işbirliği yoluna gitmeyi tercih etti. Nitekim, 2001 yılına gelindiğinde Çin’in Dünya Ticaret Örgütü üyeliği onaylanmıştı. Dolayısıyla, Çin 1990’lardan itibaren küresel kapitalizme eklemlenerek uluslararası sistemdeki ağırlığını arttırmıştır.

ABD Soğuk Savaş boyunca komünizm karşıtlığı çerçevesinde Latin Amerika’da sol hareketin güç kazanma potansiyeline karşı, bu ülkelerdeki askerî darbelere destek vermişti. Ancak Soğuk Savaş’ın bitişiyle ABD, anti-komünizme dayalı siyasal po­zisyonundan sıyrılmaya yöneldi. Soğuk Savaş sonrasında, tıpkı Doğu Bloku’nun çözülmesinden sonra uygulamaya sokulduğu gibi Latin Amerika ülkelerinin de neoliberalizme eklemlenerek demokratikleşeceği varsayıldı. Latin Amerika’daki ABD destekli iktidarlar da kıtanın neoliberalizmle eş güdümlü bir ekonomi po­litika izlemesine ilişkin yeni bir pozisyon benimsediler. Latin Amerika’da IMF ve Dünya Bankası eliyle bir yandan yüksek enflasyon oranlarının aşağıya çekilmesi­ni hedef alan politikalar uygulamaya sokulurken bir yandan da özel yatırımlara hız kazandırılmaya çalışıldı. Ancak, sermayenin serbest dolaşımının önündeki engellerin tamamen kaldırılması ve özel yatırımların teşvik edilmesiyle birlikte hükûmetlerin para piyasaları üzerindeki kontrolü azaldı. Aynı zamanda bu du­rum ulusal ekonomileri sermaye akışına bağımlı kıldığı için, neoliberal politikalar Latin Amerika ülkelerini ekonomik açıdan daha kırılgan hâle getirdi. Bununla paralel olarak kamu sektörünün küçülmesi ve yabancı sermayenin üretime değil para piyasalarına yönelmesi işsizliği arttırarak Latin Amerika’daki krizlerin ortaya çıkmasını hazırladı. Dolayısıyla dünyanın diğer bazı bölgelerinde olduğu gibi La­tin Amerika’daki devletler de ekonomik kriz yaşamaya başladılar. 1990’da Peru’da başlayan ekonomik kriz, 1994’teki Meksika kriziyle devam etti. Meksika krizi tüm dünyada etkisini gösterdi. 1999’da Brezilya ve 2001’de Arjantin bu kriz dalgasına maruz kaldılar. Bu sürecin sonunda ekonomik krizlerle birlikte işsizlik oranında­ki artış ve gelir dağılımındaki adaletsizliğin sürdürülemez hâle gelişi, neoliberal politikalara karşı çıkacak yeni bir harekete zemin hazırladı.

İtalya’da ise 1946’da düzenlenen bir referandumla monarşi sona erdi, cumhuriyet ilan edildi. Yapılan seçimlerde Hristiyan Demokrat Alcide de Gasperi başkanlığında, komünist ve sosyalistlerden oluşan bir koalisyon hükûmeti kuruldu.

1960’ların başlarında ortaya çıkan yumuşama olgusu, 1970’lerin sonlarına kadar uluslararası sistemin yeniden şekillenmesinde çok belirleyici olmuştu. İki kutupluluk ve onun sonucu olan Soğuk Savaş, süregiden olgular olduysa da uluslararası sistemde barış ve iş birliği sıklıkla dile getirilen kavramlardı. Kendini en çok iki süper güç arasındaki ilişkilerde gösteren bu dönem, aynı zamanda blok içi ülkelerin özerkliklerinin de artışını sağlamıştı. Üçüncü Dünya hareketinin de en güçlü ve iddialı olduğu bu dönemde uluslararası sistemde bir “çok kutupluluğa geçiş sanrısı” bile ortaya çıktığı iddia edilebilecekti.

Fakat bu durumun geçici olduğu bir süre sonra anlaşılacaktır. Bunun temel nedeni, yumuşamayı ortaya çıkaran ve güçlendiren dinamiklerin bir süre sonra etkilerini kaybetmeleriydi. 1970’lerin ortalarından itibaren kendini göstermeye başlayan siyasal ve ekonomik dinamikler, 1980’lerin özellikle ilk yarısının “İkinci Soğuk Savaş” ya da daha iyimser bir ifadeyle “Soğuk Barış Dönemi” olarak adlandırılmasını sağlayacaktır. 1980’lerin ikinci yarısında ise bazı açılardan yumuşama (détente) döneminin bile önüne geçen çok hızlı bir geçiş süreci yaşanacaktır. ABD ve SSCB arasında yeniden yakınlaşma süreci ortaya çıkacak, süreç çoğu uzman tarafından bile kestirilemeyen biçimde önce Doğu Bloku’nun, sonrasında ise süper güç SSCB’nin yıkılmasıyla sonuçlanacaktır. Bunun da ötesinde, Avrupa’da 1917 Bolşevik Devrimi’yle başlayan fakat asıl etkisini İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra gösteren kapitalizm-komünizm eksenli büyük ideolojik savaşın sona ermesiyle ünlü bir tarihçinin ifadesiyle “kısa yirminci yüzyıl” bitecektir.

1980’li yılların başında Ronald Reagan başkanlığında kurulan ABD hükümetinin, o dönemde ortaya çıkan Yeni Sağ ideolojisi çerçevesinde izlemeye başladığı neo-liberal/arz yanlı ekonomi politikaları radikal biçimde uygulamaya sokmasıyla başlayan yeni süreç, aşağıda incelenecek olan siyasal gelişmelerle birliktelik taşımaktaydı.

Bloklararası yumuşamaya rağmen özellikle nükleer silahlarda ABD’nin gerisinde olan SSCB, dengeyi sağlamak için Brejnev döneminde askerî harcamaları sürekli olarak arttırdı. Sofistike silah sistemlerinin geliştirilmesi ve SSCB donanmasının büyük oranda genişletilmesi doğrultusunda konvansiyonel silahlanmayı da içeren bu politika, askerî harcamalarda yarattığı düzenli artış ile SSCB ekonomisi için büyük bir yük oluşturdu.

Nixon-Kissinger stratejisinin başarısızlığı, Üçüncü Dünya’da meydana gelen ABD karşıtı, SSCB yanlısı devrimlerle kendini göstermişti. 1975 yılından itibaren geçen dört yılda Asya ve Afrika’da yedi Sovyet yanlısı hareket askerî güçle iktidara geldi. Kısa sürede, SSCB yanlısı olmayan bir rejim kurulsa da İran’ı da kapsayacak şekilde genişleyen, Kamboçya’dan Etiyopya’ya uzanan ve Amerikan yönetimi ve basını tarafından “kriz yayı” olarak adlandırılan bir coğrafyada gerçekleşen bu değişim, ABD’de büyük endişeye neden oldu. Bunun birkaç sebebi bulunmaktaydı: Birincisi, bu kadar çok sayıda ülkenin ardı ardına SSCB’nin nüfuz alanına girmesi ABD yönetiminde ve kamuoyunda “domino teorisi” çağrışımını uyandırdı.

Birinci olarak, Carter yönetimi 1980 Ocağı’nda İkinci Soğuk Savaş’ı resmen başlatan yeni doktrinini açıkladı. “Carter Doktrini” olarak adlandırılan bu doktrin, Basra Körfezi’nde ABD’nin yaşamsal çıkarlarına karşı girişilebilecek bir harekete, ABD’nin gerekirse askerî güç kullanarak doğrudan müdahale etmesini içermekteydi. Nixon Doktrini’nin terki ve Eisenhower Doktrini’nin restorasyonu anlamına gelen bu değişiklik, ABD’nin yeniden güç ve çatışma politikalarına döndüğünü göstermekteydi. Bu politika değişikliği ABD’nin bölgede askerî güç bulundurma ihtiyacı içine girmesine neden oldu.

Özellikle, 1979 yılında SSCB’nin Afganistan’ı işgali ve sonrasında Doğu Avrupa’ya, Batı Avrupa’yı hedef­leyen SS-20 füzeleri yerleştirmesi Avrupalı güçlerin SSCB ile ilişkilerini gözden geçirmelerine ve ABD’nin yeni çatışmacı politikalarını en azından doğrudan karşı çıkmadan benimsemelerine neden oldu. İkinci Soğuk Savaş’ın bir tarafı yalnızca ABD değil, aynı zamanda NATO ve Avrupalı üyeleriydi. Bunun doğal sonucu ittifak bağlarının güçlendirilmesi, blok içi sorunların en azından ertelenmesi ya da bir şekilde dozajının düşürülmesiydi.

Polonya’nın Doğu Avrupa’daki rejim karşıtı hareketlerin ilk ortaya çıktığı yer olması tabi ki tesadüf değildi. Polonya tarihsel olarak Rusya’ya hep kuşkuyla bakmış bir ülkeydi. Ülke 18. yüzyıldan itibaren Rus etki alanına girmiş ve Rusya’nın ön ayak olmasıyla iki defa da parçalanarak bağımsızlığını yitirmişti. Bu husus Polonyalılardaki Rus karşıtlığının temelini oluşturmaktaydı.

İran’da 1950’lerden itibaren yönetimi elinde tutan Şah Muhammed Rıza Pehlevi, ülkenin modernleştirilmesi yönünde bir politika izlemekteydi. Bunu yaparken de dayandığı temel unsur, özellikle 1973 Petrol Krizi’nden sonra birkaç kat artan muazzam petrol gelirleriydi. Ülkenin artan refahına rağmen, gelirlerin paylaşımında çok büyük bir adaletsizlik mevcuttu. Saray ve çevresindeki küçük egemen sınıf, ülkedeki siyasal yapıyı olduğu kadar ekonomik yapıyı da kontrol etmekteydi. Özellikle işçi ve köylülerden oluşan alt sınıf­lar adaletsiz düzenden hiç memnun değildi. İran toplumsal yapısında çok önemli bir yere sahip olan esnafın oluşturduğu çarşı (bazaar) da Şah yönetimine karşı yavaş yavaş muhalif bir çizgiye kaymaktaydı. Çarşı’nın geleneksel müttefiki Şii din adamları arasında da Şah yönetimine karşı tepki büyüdü. Yasa dışı ilan edilen komünist TUDEH Partisi de yönetimin değişmesinden yanaydı.

Şii din adamları sınıfı zaten Şah tarafından uygulanan modernleşme politikalarından derin bir rahatsızlık duymaktaydı. Şah’ın İran’daki İslami değerlerin yerine milliyetçi modern değerleri hâkim kılma yönündeki politikası muhalefetin içindeki İslami unsurları hızla güçlendirmişti. Ayetullah Humeyni gibi önde gelen bazı din adamları yıllar önce ülkeyi terk etmek zorunda kalmış, Şah ve rejim karşıtı muhalefetlerini yurtdışından sürdürmeye başlamışlardı.

Şah yönetimi 1950’lerden itibaren ABD ile yakın ilişkiler kurmuş, İran’ı bölgede Türkiye ve İsrail’le birlikte en önemli Batı yanlısı ülkelerden biri hâline getirmişti. Petrol gelirlerindeki artış özellikle Amerikan silahlarıyla teçhiz edilmiş büyük bir ordunun yaratılması içinde kullanılmıştı. Şah, İran’ı bölgesel bir güç hâline getirmeye çalışmaktaydı. Bu durum, bölgedeki devletlerde endişe yaratmaktaydı.

Şah rejiminin en önemli özelliklerinden biri de anti-demokratik baskıcı niteliğiydi. Toplumsal muhalefet kanallarının oluşmasına hiçbir şekilde izin verilmemekte, polis ve istihbarat servisi her türlü muhalefeti acımasızca bastırma yoluna gitmekteydi.

Doğu ve Güneydoğu Asya ekonomileri 1980’ler boyunca dünyanın geri kalanından iki kat daha hızlı büyümüştür. Bu büyümeyle birlikte, uluslararası ticaret de Avrupa ve Kuzey Amerika’nın neredeyse iki katı oranında artmıştır. Bu durum, 1986’dan itibaren, bölge ülkelerinin ABD’nin en önemli bölgesel ticaret ortağı konumuna gelmesini sağladı. Güneydoğu Asya dünya ekonomisinin yeni üretim merkezi hâline gelmekte, bölge ülkelerinden gerekli kapitalist dönüşümü 1950’lerden itibaren yapanlarının refah seviyelerinde muazzam bir artış ortaya çıkmaktaydı. 1970’ler ve 1980’lerde uluslararası literatüre giren “Yeni Sanayileşen Ülkeler” kavramının tüm tanımlarında dört “Asya Kaplanı”-Hong Kong, Singapur, Tayvan ve Güney Kore-yer almaktaydı.

Türkiye, 25 Temmuz 1950’de alınan Bakanlar Kurulu Kararı’yla Kore’ye 4500 kişilik
bir birlik göndermiştir. Bu sayı daha sonra 6000’in üzerine çıkmış; savaşta 721 Türk askeri şehit olmuş, 2000’in üzerinde asker yaralanırken 234 asker esir düşmüştür. Türkiye’nin topraklarından bu kadar uzaktaki bir bölgeye asker göndermesinin temel nedeni NATO’ya üyelik isteğidir.

Bagdung Konferansı 18-24 Nisan 1955 tarihlerinde Bandung’ta (Endonezya) gerçekleşti. 29 Asya ve Afrika devleti iki blok dışında yeni bir güç oluşturmaya çalıştılar.

Reagan’ın görev süresinin bitmesinin ardından 1988 seçimlerini kazanarak,
1989 başında iktidara gelen Cumhuriyetçi George Bush yönetimi de Reagan’ın
özellikle ikinci döneminde izlediği politikaları devam ettirdi. Zaten Bush, Reagan’ın başkan yardımcısı olarak görev yapmakta ve izlenen politikayı belirleyen
ekip içinde yer almaktaydı. Bush dönemi, bloklararası ilişkilerin iyiden iyiye ısındığı bir konjonktüre denk gelmişti. Bu yüzden, ABD yönetimi açısından sorun
artık bloklararası ilişkilerde ABD üstünlüğünü tesis etmek ya da yakınlaşma çabalarını daha da geliştirmek değildi. Sorun, SSCB’nin ve Doğu Bloku’nun 1989 yılından itibaren içine girdiği dağılma sürecinde ortaya çıkabilecek krizleri yönetebilmekti.

“Spinelli Taslağı” 14 Şubat 1984’te, Avrupa Parlamentosu’nda, büyük çoğunlukla kabul edildi ve “Tek Avrupa Senedi”nin temelini
oluşturdu. Avrupa Komisyonu da 1985’te bir dizi öneri sıraladığı Beyaz Kitap’ı
yayınladı.

Avrupa Tek Senedi ile kurumsal anlamda bir takım değişikliklere gidilmiştir:
Oy birliğinden, nitelikli oy çokluğuna geçilmiştir; karar alma süreçlerinde
reforma gidilmesi, iş birliği sürecinin öngörülmesi ve parlamentonun etkin kullanımı amaçlanmıştır. Avrupa Parlamentosu yeni üye kabulü ve ortaklık antlaşmalarının onaylanması konusunda yetkilendirilmiş ve ilk derece mahkemesinin
kurulması kabul edilmiştir.