XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Büyük Güçlerin Küresel Rekabeti

Hiç evlenmeyen I. Elizabeth’in arkasında bir varis bırakmadan ölümüyle, İngiltere tahtında Tudor hanedanının dönemi sona ermiş oldu. Elizabeth’in başbakanı Robert Cecil’in siyasi çabalarıyla, İskoçya Kralı IV. James, I. James adıyla İngiltere tahtına da oturtuldu. Böylece, Stuart hanedanı İngiltere’yi yönetmeye başladı.

I. Charles  Almanya’daki Protestanlara yardım etmek için İspanya’ya savaş açan ve İngiltere’yi Otuz Yıl Savaşları’na dâhil etmiştir.

Parlamento 7 Haziran 1628’de kabul ettiği “Hak Dilekçesi”yle (Petition of Rights) Parlamento’nun onayı olmadan yeni vergiler konulmasını, keyfi tutuklamayı ve sivil vatandaşların evlerinin askerler tarafından zorla kullanılmasını yasaklarken olağanüstü hal durumuna da önemli kısıtlamalar getirdi.

Parlamento 1649 başında Kral I. Charles’ı yargılayarak idama mahkûm etti. Kral’ın idamından sonra Mayıs 1649’da İngiltere’de Cumhuriyet (Commonwealth) ilan edildi. Lordlar Kamarası lağvedilmek suretiyle tek kamaralı bir yapıya dönüştürülen Parlamento, yasama olduğu kadar, büyük ölçüde yürütme işlevini de üstlendi. Yine de yürütme organı olarak bir Devlet Konseyi kurulmuştu. İngiltere’de Cumhuriyet ilanı karşısında eski rejim taraftarları ve İskoçlar ayaklandı. İdam edilen kralın oğlu, II. Charles adıyla 1650’de “sürgünde” kral ilan edildi. II. Charles da Hollanda’yla ittifak yaparak Parlamento’ya karşı savaştı. Cromwell bu tehditleri ortadan kaldırmayı başardı. II. Charles Fransa’ya kaçmak zorunda kaldı. Cromwell’in İrlanda’daki isyanı bastırırken siviller üzerinde kullandığı aşırı güç bu ülkedeki İngiliz nefretini derinleştirdi.

Bugünkü Liberal Parti’nin atası olan “Whig”ler, Katolik krala ve mutlakiyet yönetimine karşı çıkarken bugünkü Muhafazakâr Parti’nin atası “Tory”ler James’in kral olmasında bir sakınca olmadığını savunuyorlardı.

Hükümdarın yetkilerinin kaynağının ilahi bir haktan değil, milletin iradesinden kaynaklandığını dile getiren Haklar Yasası, imzalandığı 1689 tarihten sonra İngiltere’nin hükümdar ve Parlamento tarafından ortaklaşa yönetileceğinin de en temel göstergesidir.

Richelieu Protestan Huguenot’lar üzerinde geniş çaplı bir baskı uygulamaya başladı. Katolikliği güçlendirerek, Fransa’nın dinsel ayrışmaya gitmesinin önünde durdu. Eş zamanlı olarak Aristokrasi’nin gücü kırıldı. Feodalizm döneminden kalan son kaleler de yıkıldı. XIII. Louis ve Richelieu’yü hedef alan ayaklanmalar ve suikast girişimleri en ağır biçimde cezalandırıldı. Keyfi tutuklamalar ve adil olmayan yargılamalar yaygınlaştı. Richelieu’nün kurduğu yaygın istihbarat (casusluk) ağının da yardımıyla, Monarşi en mutlak hâliyle Fransa’nın yönetim biçimi oldu.

Richelieu İspanya ve Avusturya’nın (Habsburglar) Avrupa’daki gücünü dengelemek için Otuz Yıl Savaşları sıras›nda Protestan prensliklerle ittifaklar kurmaktan, Hollanda’yı maddi olarak desteklemekten ve İsveç’i İspanya’ya karşı kışkırtmaktan çekinmedi. Bu hedefine büyük ölçüde ulaşan ancak Fransa’nın galibiyetini göremeden 1642’de ölen Richelieu’nün yerine, en az onun kadar mutlak monarşiye inanmış olan İtalyan kökenli Kardinal Mazarin geçti.

Ağır bir mali yük getiren İspanya’yla savaşı bitirmek için 1657’de Oliver Cromwell’le ittifak yapan Mazarin, İngiliz ordusunun yardımıyla Dunkirk’ü İspanyollardan almayı başardı. Kasım 1659’daki Pireneler Barışı ile Fransa-İspanya savaşı sona erdi

Pireneler Barış Antlaşması Fransa’ya yeni topraklar kazandırmakta ve İspanya Fransa sınırını Pirene Sıradağları olarak belirlemekteydi. Aynı antlaşmayla, Fransa Kralı XIV. Louis’nin, İspanya Kralı IV. Philip’in kızı Marie Theresa’yla evlenmesi de kararlaştırıldı. Fakat İspanyollar bu evlilik yüzünden Fransa kralının, İspanya topraklarında özellikle de sömürgeler üzerinde hak iddia etmesinden çekiniyorlardı. Bu yüzden İspanya Kralı, kızından bir “feragat belgesi” alarak ve evlilik sözleşmesine bir madde koydurarak kızının ve ondan doğacak torunlarının İspanya toprakları üzerindeki tüm miras haklarından peşinen vazgeçmelerini sağladı. Buna karşılık, Kardinal Mazarin’in ısrarıyla İspanya, Fransa’ya 500.000 altın miktarında yüklü bir drahoma (gelinin damadın ailesine getirdiği para) ödemeyi kabul ettiler. Fakat İspanyollar bu parayı asla ödeyemeyecek, bu durum da ileride Fransa ile İspanya arasında yeni sorunların çıkmasına sebep olacaktır. 

Bu dönemde Fransız kâşifler Kuzey Amerika’da Mississippi Nehri’ni keşfederek, Meksika Körfezi’ne kadar uzanan geniş araziye, krallarının ismine atfen Louisiana adını verdiler. Fransa Hindistan’da da
önemli ticaret limanları elde etti.

Ordu ve donanmada yapılan reformlarla sürekli askerlik kurumsallaştırıldı. Böylece Roma lejyonlarının ortadan kalktığı dönemden beri ilk defa barış zamanında da görev yapan büyük bir askeri yapı oluşturuldu. Buna paralel olarak ateş gücü artırılan orduların örgütlenme biçimi değiştirilirken, yeni bir askeri hiyerarşi de yaygınlaştırıldı.

İspanya Kralı ve XIV. Louis’nin kayınpederi IV. Philip’in 1665’te ölümü, Fransa’nın İspanya’ya ait olan İspanyol Hollandası’ndaki bazı topraklarda hak iddia etmesine sebep oldu. Zira İspanya XIV. Louis ile Maire Theresa’nın evlilik sözleşmesinde yer alan 500.000 altınlık drahomayı ödememiş ve sözleşmeyi ihlal etmişti. Bu durumda İspanyol Hollandası’nın henüz reşit olmayan yeni kral II. Charles’a değil, İspanya Kralı’nın kızıyla evli olduğundan kendisine “intikal” etmesi gerektiğini illeri süren XIV. Louis 1667’de İspanya’ya savaş açtı.

Hollanda Avusturya (Habsburglar), İspanya ve Brandenburg (1701’de Prusya adını alacak) ile ittifak yapmış ve Fransa İngiltere ortaklığına karşı savaşmıştır.

1686’da Fransa’nın Avrupa’daki yayılmasına karşı, “güç dengesi” ilkesini işleterek bir araya gelen Avusturya Arşidüklüğü (Habsburglar), Bavyera, Brandenburg Prusyası, İrlanda, İsveç, İskoçya, İspanya, Portekiz, Ren Palatinatı, Savua ve Saksonya, “Ausburg Birliği”ni oluşturdular. 1689’da İngiltere’nin de katılımıyla bu oluşumun adı “Büyük İttifak” oldu.

Büyük İttifak devletleriyle 1697’de Ryswick Antlaflması’nı yapan Fransa, Almanya ve İspanya’da elde ettiği toprakların bir bölümünü kaybetmiştir. XIV. Louis 1688’deki “Şanlı Devrim”le İngiltere tahtına oturan Orange Hanedanından III. William’ın krallığını da tanımak zorunda kalmıştır.

Banat ve Temeşvar Osmanlı’da kalırken Macaristan ve Transilvanya (Erdel) Avusturya Arşidüklüğü’ne, Mora ve Dalmaçya Venedik’e, Ukrayna ve Podolya Polonya’ya verildi. Rusya’yla 1700’de İstanbul’da imzalanan antlaşmayla ise Azak kalesi Rusya’ya bırakılırken Rusya’nın İstanbul’da bir elçi (kapı kethüdası) bulundurması kabul edildi. Karlofça’yla Osmanlı İmparatorluğu, kuruluşundan beri en büyük toprak kayıplarına uğradı.

Bu savaş çocuğu olmadan ölen İspanya Kralı II. Carlos’tan sonra İspanya tahtına kimin geçeceği sorusu üzerine olmuştur. Tahtın en büyük adayları olan Fransa ve Avusturya'nın tahtı ele geçirerek Avrupa'da bir dev imparatorluk kurup Avrupa'daki dengeleri bozması olasılığı savaşı yönünü belirlemiştir.

Utrecht Antlaflması XIV. Louis’nin İspanya toprakları üzerindeki hak iddiasını sona erdirdi. İspanya tahtına XIV. Louis’nin torununun (V. Philip), bu tacı hiçbir biçimde Fransa tacıyla birleştirmeme şartıyla oturması kabul edildi. XIV. Louis’nin diğer torunları da İspanya tahtı üzerindeki tüm haklarından feragat ettiler. İspanya’nın Avrupa toprakları ise müttefik ülkeler arasında pay edildi. Cebel-i Tarık ve Minorka adası İngiltere’ye verildi. Savua Dükalığı Sicilya adası ve Milano Dükalığı’nın bir bölümünü, Avusturya (Habsburglar) ise Milano Dükalığı’nın geri kalan bölümünü, Napoli Krallığı’nı, İspanyol Hollandası’nı ve Sardinya adasını ele geçirdi. Portekiz’in Brezilya’daki hakları tanındı. Fransa Kuzey Amerika’daki Newfoundland ile Acadia topraklarını ve Karayipler’deki St. Kitts adasını İngiltere’ye devrederken, Kuzey Amerika’da İngilizlerin ticaret yapma haklarını da kabul etti. Son olarak, İspanya’nın Amerika kıtasındaki sömürgelerine Afrika’dan köle taşıma tekeli (asiento) 30 yıllık bir süre için İngiltere’ye verildi.

Avusturya Veraset Savaşları 1741 başından itibaren bir tarafta Prusya, Fransa, İspanya, Bavyera, Napoli ve Sicilya Krallığı, Ceneviz Cumhuriyeti ve İsveç’in diğer tarafta ise Avusturya (Habsburglar), Hollanda Cumhuriyeti, İngiltere (Büyük Britanya), Hannover, Saksonya, Sardinya ve Rusya’nın katılımı ile gerçekleşmiştir.