SİYASİ DÜŞÜNCELER TARİHİ - Deneme Sınavı - 3

Cenevre Cumhuriyeti’nin yurttaşı olan Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) ömrünün önemli bir bölümünü Fransa’da geçirmiştir. Dijon Akademisi’nin açtığı bir yarışmanın büyük ödülünü alan Bilimler ve Sanatlar Üzerine Söylev adlı yapıtını 1750’de piyasaya sürerek adını duyurmuş ve 1755 tarihli İnsanlar Arasında Eşitsizliğin Kaynağı ve Temelleri Üzerine Söylev kitabıyla da üne kavuşmuştur.

Rousseau’nun “uğursuz bir rastlantı” olarak nitelendirdiği madencilik ile tarımın bulunmasıyla birlikte özel mülkiyet belirir ve insanlar birbirlerine daha bağımlı olurlar.

Egemenliğin “Sınırı”: Rousseau’nun deyişiyle, “egemen erk, ne denli mutlak, ne denli kutsal, ne denli dokunulmaz olursa olsun, genel sözleşmelerin [toplum sözleşmesinin] sınırını aşamaz.” Dolayısıyla egemen, tüm yurttaşları özgür ve eşit kılıp ortak iyiliği sağlamakla koşullanmıştır. Bu bakımdan “egemen, sırf egemen olmasından ötürü, ne olması gerekiyorsa her zaman odur.” Yani, yaratılış amacının dışına çıkamaz.

Tüm Hristiyan yazarlar içinde, hem derdi hem de çareyi görüp kartalın iki başını birleştirmeyi ve her şeyde siyasal birliği sağlamayı önerme yürekliliğini gösteren tek kişi filozof Hobbes olmuştur.

“Yasalar genel iradenin gerçek işlemleridir” diyen Rousseau’ya göre yasama gücü halkın elindedir.

XVII. yüzyılın önemli düşünürlerinden biri olan Hollandalı Baruch (Benedictus) Spinoza (1632-1677)’nın, tıpkı John Locke gibi Aydınlanmanın bir öncüsü, bir habercisi olduğu söylenebilir. Çünkü Spinoza, Teolojik-Politik İnceleme ile Politik İnceleme adlı yapıtlarında bilimsel yeniliklerden, eleştirel ve sorgulayıcı düşünceden, fikirlerin özgürce ifade edilmesinden yana bir tutum takınır.

Panteizm: Sonsuz olan Tanrı’nın doğayla özdeş olduğunu, Tanrı’nın evrenden ayrı ve bağımsız bir varlığının olmadığını öne süren öğretidir. Buna göre sevinçleri, istekleri, öfkeleri, kısacası kişiliği olmayan Tanrı, bir yaratıcı değil, var olan her şeyin içindeki üretici güçtür. Panteizmin Arapça karşılığı olarak vahdet-i vücut terimi kullanılır.

Spinoza’ya göre yurttaşların özgürlüğünü en iyi gerçekleştiren, daha doğrusu siyasal planda özgürlük adını almayı hak eden yönetim biçimi demokrasidir. Yasa yapma gücünün çoğunluğun elinde bulunduğu demokraside, halk ile yöneticiler arasındaki mesafe en aza indirgenir, ayrıca hukuku yorumlayanların yöneticilerden bağımsızlığı, yani yargı bağımsızlığı da tam bir güvenceye kavuşturulur.

XVII. yüzyılda Fransa’da ortaya çıkmış ve XVIII. yüzyılda yaygınlaşıp önemli bir kültürel rol oynamışlardır. Salon, genelde aristokrat bir kadının ev sahipliği yaptığı, haftanın belli bir gününde farklı sınıftan popüler kişileri bir araya getiren ve edebiyattan dine, ekonomiden siyasete değişik konuların ve yazıların özgürce konuşulup tartışıldığı kamusal bir mekândır. Aydınlanma filozoflar›, çeşitli salonlarda boy göstermişlerdir.

Toplum Mühendisliği: Genellikle somut koşullar göz önüne alınmaksızın toplumsal yapının evrensel olarak kabul edilen belli ilkeler doğrultusunda yeniden, bir bakıma sıfırdan yapılandırılmasıdır.

Condorcet, kadın ile erkeğin her bakımdan eşit olduğunu ve bu eşitliğin yasalarca garanti edilmesi gerektiğini savunmuş tek Aydınlanma filozofudur. Ayrıca Condorcet, Fransız Devrimi yıllarında, kadınların erkeklerle aynı siyasal haklara sahip olmaları yönünde etkinlikte bulunmuş ender devrimcilerden de biridir.

Fizyokratlar “yasal despotizm” olarak adlandırdıkları aydın despotizmini doğal yasaların uygulanmasının dolayısıyla doğal düzenin sürdürülmesinin gereği olarak savunmuşlardır.

Turgot ile Quesnay’in önemli temsilcileri olduğu Fizyokratlar, ekonomide “bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler” sloganını ortaya atmışlar ve “yasal despotizm” olarak adlandırdıkları aydın despotizmini savunmuşlardır.

Aydınlanmacıların “liberal siyasal düzen” için önerdikleri düzenlemeler; yasaların egemenliği, iktidarın sınırlanması, güçler ayrımı ve siyasal temsildir.

Voltaire de demokrasiyi “çoğunluğun tiranlığı” olarak tanımlamaktadır.

XVIII. yüzyılda Fransa’ya damgasını vurmuş olan siyasal yapılanma, 1715-1774 yılları arasında tahtta bulunan XV. Louis’nin mutlak monarşi olarak adlandırılan yönetimidir. Mutlak monarşi nitelendirmesi, her şeyden önce, devletin kralın kişisel sorumsuz otoritesi altında merkezi bir şekilde yapılanması demektir.

Montesquieu, toplum sözleşmesi kuramcılarından farklı olarak, doğal hukuk düşüncesini ve toplumun yapay bir biçimde kurulduğu anlayışını reddeder.“İnsanın toplumda yaşamak için yaratıldığını” belirtip topluma doğallık atfeder.

Montesquieu’ya göre demokrasiyi hareket ettiren tutku, yani ilke erdemdir. Bir başka deyişle, demokrasinin var olması yurttaşların erdemli olmalarına bağlıdır. Vatan ile eşitlik sevgisi anlamına gelen erdem, “her yurttaştan devleti için kişiliğinden fedakarlıkta bulunmasını ister”; ayrıca, kişisel tutkuların bastırılmasını, isteklerin sınırlandırılmasını, azla yetinilmesini ve zenginlikten kaçınılmasını gerektirir.

Montesquieu, temel yasalar kavramını hukuksal değil, toplumsal bir içerikle donatır. Ona göre temel yasalar, kral ile halk arasındaki “ara-erkler”dir; krala bağlıdırlar ama kral da onlara bağlıdır. Bu ara-erkler başta soylular olmak üzere, ruhban sınıfı, ayrıcalıklı kentler ve yüksek yargı kurumları olan parlamentolardır.
Daha açıkçası, kralın karşısında soylular ile ruhbanın ayrıcalıklı hakları, kent (yerel) yönetimleri ile parlamentoların yetkileri bulunmaktadır.

Tek kişinin yasa ve kural tanımayan keyfi yönetimi olarak tanımlanabilecek despotluğun ilkesi korkudur. Diğer yönetimler gibi despotluk da belli koşulların ürünü ise de Montesquieu onu kapkara bir tablo biçiminde sunar. Despotluk, akla, insan doğasına aykırıdır; tam anlamıyla bir yönetim biçimi bile değildir çünkü burada hiçbir yapı yoktur, ne siyasal ne de toplumsal. Devlet despotla özdeşleşmiştir.