SİYASET FELSEFESİ I

Macchiavelli Hükümdar adlı yapıtında ilk ulus devlet kavramını ortaya atarak, modern siyaset kuramının da temelini atmış olur.

Eskiçağ’da toplum ve devlet görüşleri insan görüşlerinden hareketle oluşturulmuştur. Bu dönemde devletin amacı insan erdemliliği ve toplumun bütününün mutluluğudur.

Demokritos’a göre demokrasi en iyi yönetim biçimlerinden biridir ve “demokraside yoksulluk çekmek, efendilerin hizmetinde sözüm ona ‘mutlu’ olmaktan çok daha iyidir, tıpkı özgürlüğün kölelikten daha iyi olması gibi” der.

Bütün bu anlayışlarda ortak olan insanlar tarafından konulmuş olan yasaların nesnel bir hak ve adalet kavramına göre değil, toplumdaki kimi sınıfların çıkarına göre oluşturulduğunu ileri sürmeleridir.

Platon varolan yönetim biçimleri içinde en iyi iki yönetim biçimi olarak monarşiye ve aristokrasiye vurgu yapar. Devleti yöneten bir kişi varsa bu monarşidir, devleti yöneten bir grupsa bu aristokrasidir. Aristokrasi en iyilerin yönetimi demektir. Bunlar dışındaki bütün yönetim biçimleri Platon’a göre bozuk yönetim biçimleridir.

Platon (M.Ö. 427-347) Atina’nın aristokrat bir ailesinin üyesidir ve Sokrates’in öğrencisidir. Atina’da Akademia adlı kendi kurduğu okulda felsefe dersleri vermiştir. Platon siyasal görüşlerini, yani toplum ve devlet tasarımını Politeia (Devlet) adlı yapıtında dile getirmiştir.

Buna göre bir kişinin egemen olarak başta bulunduğu yönetim biçimlerinde monarşi doğru, tiranlık yanlış yönetim biçimidir. Birkaç kişinin egemen olarak başta bulunduğu yönetim biçimlerinde aristokrasi doğru, oligarşi yanlış yönetim biçimidir. Herkesin egemen olduğu yönetim biçiminde ise anayasal düzen ya da yasalı yönetim (politeia) doğru, demokrasi yanlış yönetim biçimidir. Buna göre krallık (monarşi), aristokrasi ve anayasal yönetim hedefi toplumun ortak iyiliği olan yönetim biçimleridir. Bunlara karşılık gelen bozuk yönetimler ise bu yönetim biçimlerinin bozulmasıyla ortaya çıkarlar. Monarşinin bozulmasıyla tiranlık, aristokrasinin bozulmasıyla oligarşi, anayasal yönetimin bozulmasıyla demokrasi ortaya çıkar.

Devletin görevi insanın erdeme olan doğal yatkınlığını eğitimle geliştirmektir. Aristoteles mutlu ve iyi yönetilen bir şehrin ne çeşit insanlardan oluşması gerektiği konusunda, bir şehrin iyi olmasının, aynı anayasayı paylaşan yurttaşların iyi olmasına dayandığını söyler. Bu durumda eğitim sadece toplumu oluşturan bireylerin iyi olmasını sağlamakla kalmaz, aynı zamanda bütün bir toplumun da iyi olmasını sağlar. Çünkü bir insanın erdemli olması üç nedenden ötürü olabilir: Doğa, alışkanlık ve eğitim. Eğitimin amacı da iyi ve mutlu yaşamdır. Bu da erdeme uygun etkinlikle gelecektir.

Ortaçağ Avrupası bir vahiy dini olan Hristiyanlığın etkisinde bir felsefe geliştirir. Ortaçağın düşünürlerinin asıl derdi inancı akıl yoluyla temellendirmek olmuştur. Bunun için de felsefeyi teolojinin hizmetine koşmuşlardır. Ortaçağ filozofları üzerinde Platon ve Aristoteles’in büyük bir etkisi olsa da Hristiyan dininin dogmalarının da etkisi vardır. Ortaçağ’ın siyaset felsefesini şekillendiren en önemli düşünürlerden birisi Augustinus’dur. Ortaçağ’ın devlet anlayışını Augustinus’un Tanrı-devleti anlayışı temsil etmektedir.

Augustinus’a göre hukuk ve toplum düzeninin temelini adalet oluşturur. Ama bu adalet tanrısal bir adalettir. Başka bir deyişle yasa koyucu olmadan hiçbir yasa olamaz ve bu yüzden de adalet sadece bir uzlaşım sorunu olarak rastlantısal bir şey olamaz, insanüstü bir kaynağı olmalıdır. Augustinus’a göre insan yeryüzü devletinde gerçek adaleti hiçbir zaman bulamaz. Gerçek adalet kurucusu ve yöneticisinin İsa olduğu Tanrı devletinde ortaya çıkabilir ancak.

Eskiçağ’da atomcu görüşün temsilcisi olan Demokritos, kendisini hak, hukuk ve yasaya uygun davranmaya zorlamış olan kişinin mutlu olacağını söylemiştir. Aynı zamanda toplumdaki bireylerin birbirlerine zarar vermesini engellemek dışında yasaların bireylerin istedikleri gibi yaşamalarını engelleyemeyeceğini ileri sürmüştür.

Presokratik düşünürler içinde özellikle Sofistler ilgilerini doğadan insana, dolayısıyla da toplum ve devlete çevirmişlerdir. Bu bağlamda kendi çağlarının ve toplumlarının hukuk, siyaset, adalet, devlet, toplum ve ahlak gibi tasarımlarına bazı eleştiriler getirmişlerdir. Bu akımın en önemli temsilcileri Protagoras ve Gorgias’dır.

Platon’a göre epistemenin, yani hakiki bilginin nesnesi ebedi, değişmez ve kendi başına var olan ideadır. Oysa görülenler alanının nesneleri idealardan pay almakla var olurlar. Söz gelişi bütün güzel şeyleri güzel yapan güzel ideasıdır. Platon buna “güzelin kendisi” de der. Başka bir deyişle idealar tek tek var olanların “ilk örnekleridir” (paradeigmata).

Platon’un devlet ve toplumu ele almak üzere hareket noktasını hocası Sokrates’in felsefe anlayışı oluşturur. Sokrates’e göre felsefe evrenin araştırılmasından çok insanın araştırılması olmalıdır.

Platon nesnesi görülenler alanında olan bilgi türüne sanı (doxa) der. Platon’a göre görülenler alanında var olanlar değişip devinen nesneler olduklarından onlar hakkında bilgi değil, sanı sahibi olabilir insan. Sanı da nesnesi gibi sağlam değildir, yanlış da olabilir doğru da. Sanı yanılabilir bir bilme türüdür.

Aristoteles’e göre belli bir ülkede yaşamak bir insanı yurttaş yapmaz. Dava açma ve dava edilebilme hakkı da bir insanı yurttaş yapmaz. Yurttaşlardan oluşan birkaç kuşaktan gelmek de bir insanı yurttaş yapmaz. Yurttaş devlet yönetimine, yargıya katılarak siyasal, yasal ve yönetimle ilgili görevler alan kişidir.

Şan, şeref tutkusunun zenginlik tutkusuna dönüşmesi sonucu gelir üstünlüğüne dayanan oligarşi ortaya çıkar. Oligarşide toplum zenginler ve yoksullar diye iki kutba bölünür. Yoksul ve mutsuz insanların sayılarının artmasıyla iç savaş kaçınılmaz hâle gelir ve sayıca çok olan yoksullar bu savaşı kazanınca çoğunluğun yönetimi olan demokrasi ortaya çıkar.

Ortaçağ devlet anlayışını Augustinus’un Tanrı-devleti anlayışı temsil eder. Bu anlayışa göre Tanrı-devleti ideal bir model oluştururken, yeryüzü devleti kötü yönetim örneğidir. Tanrı-devleti kalıcıdır, oysa yeryüzü devleti geçicidir.

Gerek Platon gerekse Aristoteles kendi zamanlarının olgularından hareketle toplumu ve devleti açıklamaya çalışmışlardır. Felsefe anlayışları hep bir var olandan hareketle soruşturma yapmak ve ele aldıkları konularda tümel olana yükselmek olmuştur. Dolayısıyla her iki düşünür de zamanlarının devlet olgusunu eleştirmiş ve devletin amacı konusunda bir sonuca varmışlardır.

Platon dört bozuk yönetim biçimi olduğunu söyler. Şan, şeref düşkünü insanların yönettiği yönetim biçimine timokrasi ya da timarşi der. Para sever ve zenginlik tutkusuna sahip insanların başta bulunduğu yönetim biçimine oligarşi der. Oligarşi devleti gelir üstünlüğüne dayanan devlettir. Eşitliği savunan insanların ve halkın oyuyla seçilenlerin başta bulunduğu yönetim biçimi demokrasidir. Başta bulunan kişinin bir zorba olduğu yönetim biçimi de tiranlıktır.