SİYASET BİLİMİ

Kadro partileri, genellikle seçim zamanları aktif olan dar bir kadro ile faaliyet gösteren seçmen tabanının genişletme ve dönüştürme işlevine öncelik vermeyen partilerdir. Üyelerle sıkı ilişkiler sürdürme, üyelerini parti yönetimi ve faaliyetlerine aktif bir biçimde katma gibi amaçları yoktur.

Hakim parti sisteminde hür ve serbest seçimlere rağmen seçimleri ağırlıklı olarak aynı parti kazanır ve hükümeti kurar. Japonya’da Liberal Demokrat Parti (1955-1993), İsveç’te Sosyal Demokratik İşçi Partisi (1950-1991) hakim parti sisteminin örneklerindendir. Bu sistemde, siyasal mücadele partiler arasında değil, parti-içi hizipler arasında cereyan eder.

Siyasi bürokrasilerde ise bürokrasinin özerkliği yüksek değildir. Her gelen siyasi iktidar, bürokrasinin üst kadrolarının çok önemli bir çoğunluğunu değiştirecek, beraber çalışmak istediği insanları göreve getirecektir. Bu durum klasik bürokrasi için geçerli değildir.

Weber'e göre bürokratın otoritesi, kişiliğinden ya da yeteneğinden değil sahip olduğu pozisyondan kaynaklanır.

Siyasi partiler seçimlerde halkın oylarını alarak iktidara gelme amacıyla örgütlenmiş,
genellikle belli bir ideolojik uyum gösteren örgütlerdir. Amaç siyasi iktidara
sahip olanları etkilemek değil, rekabetçi ve hür seçimler yoluyla o pozisyonlara
gelebilmektir. Fakat siyasal partiler, iktidarın bir parçası değillerdir. Siyasal partiler
devlet ile toplum arasındaki bağlantı noktalarından birini temsil ederler ve bir
sarkaç gibi düşünülebilirler. Siyasal partiler iktidar olduklarında devletin en üst
karar alma mevkilerini işgal etmiş olurlar.

Muhalefette iken ise topluma yakınlaşırlar.
Anayasal, şeklî ya da resmî olan ile, toplumsal ve resmî ya da şeklî olmayan
arasındaki net bir biçimde belirlenmesi kolay olmayan sınırlar üzerinde faaliyet
gösterirler. Toplumsal taleplerin toplandığı bir havuz olan siyasal partiler bu talepleri
birbirleriyle bağdaştırmayı denerler.

Tarihsel olarak siyasal partiler, hükümdarların danışmak için düzenli olmayan
aralıklarla topladıkları parlâmentolarda çıkar ve ideoloji yakınlaşması temelinde
ortaya çıkan gruplaşmalardan doğmuşlardır. Oy hakkının genişlemesi ile beraber,
bu gruplar az ya da çok ortak bir platform ile bir araya gelinirse oy alınabileceğini
hesaplamışlardır.

Birleşik Krallık parlamentosunda, liberaller (Whig) ile
muhafazakârların (Tory) ayrışması buna bir örnektir. Parlamento içinde doğan
partiler yanında, Britanya İşçi Partisi, Alman Sosyal Demokrat Partisi gibi parlamento
dışında doğan ve oy hakkının genişletilmesi temelinde örgütlenmiş partiler
de vardır. Bir seçim ve temsil örgütü olarak modern siyasi partiler 1820’lerde
ABD’de ortaya çıkmıştır. 1840’ların sonunda Belçika ve İsviçre, 1850’lerden itibaren
ise, Birleşik Krallık Liberal Partisi ortaya çıkmıştır.

Siyasal partilerin gelişimi, temsilî demokrasi ve iktidarın sınırlandırılması olarak
anayasacılık düşünceleriyle kısaca demokratikleşme süreciyle, yakından bağlantılıdır.
Modern öncesi dönemlerde de insanlar ortak siyasi amaçlar doğrultusunda
biraraya gelip, hükümdarlar ya da diğer ufak çaplı yerel yöneticiler üzerinde
taleplerde bulunmaktaydılar. Fakat bunlar, siyasi partilerden farklı olarak sürekli
bir organizasyon ve üyeliğe sahip olma anlamında kurumsallaşmış değillerdi.
Siyasal partiler, toplumun, toplumsal kesimlerin siyasete katılma taleplerinin
arttığı bir dönemde, bu ihtiyacı karşılayabilmek için ortaya çıkmış oluşumlardır.
Diğer taraftan, siyasal partilerin gelişimini sadece demokratikleşme ile özdeşleştirmek
de doğru değildir.

Bir toplumdaki çatışma eksenleri ve çatışan siyasi güçler değiştikçe bu güçlerin
temsilcileri olan siyasal partiler de değişirler. Avrupa’da Fransız Devrimi ve
ilk kez İngiltere’de gerçekleşen Endüstri Devrimi siyasi partileri ortaya çıkaracak
yeni çatışma eksenlerini besleyen iki esaslı dinamiktir. Aristokrasi ile burjuvazi,
burjuvazi ile işçi sınıfı, kiliseyi sorgulayanlar ile onu savunanlar, modernleşmeci
milliyetçiler ile yerel özerkliklerini korumak isteyen çevre güçleri arasındaki güç
mücadeleleri Avrupa’da siyasal partileri şekillendiren başlıca çatışma eksenleri olmuştur.
Batı dışı ülkelerde ise siyasal bağımsızlık için mücadele eden güçler partileri
oluşturabilmişlerdir. Keza, yine bu ülkelerde, homojen bir millî devlet insaası
ve modernleşmeyi hedefleyen partiler ile ulus inşaası sürecinde azınlıkta kalan
grupları temsil etme iddiasıyla beraber, farklı modernleşme arayışlarını hayata
geçirmeye çalışan partiler de rol oynayabilmişlerdir.

Geleneksel olarak siyasal partiler, kadro partileri ve kitle partileri olarak ikiye
ayrılırlar. Kadro partileri, genellikle seçim zamanları aktif olan dar bir kadro
ile faaliyet gösteren seçmen tabanının genişletme ve dönüştürme işlevine öncelik
vermeyen partilerdir. Üyelerle sıkı ilişkiler sürdürme, üyelerini parti yönetimi
ve faaliyetlerine aktif bir biçimde katma gibi amaçları yoktur.

Amerika Birleşik Devletleri’ndeki Demokrat Parti ve Cumhuriyetçi Parti, kadro partilerinin en
önde gelen örneklerindendir. Her iki partide de düzenli bir üyelik sistemi olmadığı
gibi, seçim zamanları dışında aktif bir parti örgütünden söz edebilmek de kolay
değildir.

Kitle partileri ise üye sayılarını artırmayı ve
üyeler ile her zaman sıkı ilişki kurmayı hedefleyen
partilerdir. Parti, üye sayısını artırmaya çalışır, onları
aktif tutar. Parti daha çok sivil toplum örgütüne
benzer özelliklere sahiptir. Sıradan üyeler, yerel parti
kongrelerinde ve ulusal düzlemde parti içi hiyerarşinin
oluşumunda önemli roller oynarlar. Keza,
parti çizgisinin şekillenmesinde de üyelerin etkin
olmasına özel gayret gösterilir, parti içi demokrasi
yüceltilen bir değerdir.

Bir başka ayrım ise belirli bir toplumsal kesime hitap etmeyi ve kısmen net bir
ideolojiyi yaymaya çalışan ve uzun dönemde iktidar olmayı amaçlayan ideolojik
partilerle daha belirsiz esnek bir ideolojiye sahip olup tüm toplumsal kesimlere
hitap etmeyi amaçlayan “hepsini yakala” (catch all) partileri arasındadır. Sosyalist
ideolojinin gücünü yitirmesi, refah devletlerinin eskisi gibi sürdürülemeyecek
olması gibi sebepler nedeniyle Batı dünyasında kendisini sol olarak tanımlayan
partiler ile sağ partiler arasındaki farklılıkların azaldığı gözlemlenmektedir. Diğer
bir deyişle partilerin çoğu artık hepsini yakala partisi hâline gelmişlerdir. Ancak
bu, ideoloji ağırlıklı partilerin önemsiz hâle geldiği anlamına gelmez. Yabancı karşıtlığı
üzerinden siyaset yapan aşırı sağ partilerin güçlendiği bir gerçektir.